Ás cinco da tarde sae o barco para Çesme.
Achégase o momento máis conflitivo da viaxe: a aduana turca. Chamada a Galicia, mantendo o teléfono acendido mentres pasamos os trámites da aduana. O policía que está no computador é novato, non sabe buscar o nome. Nervios. Tarda. Tensión. Chama a un compañeiro e volve comezar o proceso. Termina. Colgamos o teléfono… ¡e vémonos fóra do edificio sen que nin sequera revísennos a equipaxe!
Sempre que chego pregúntome como é posible que poida vivir noutro sitio que non sexa este. Sempre que me vou pregúntome como é posible que sexa capaz de deixalo. Pero o diñeiro fainos escravos a todos. Algúns teñen a sorte de poder gañalo onde lles gusta vivir, e outros non.
Non podo explicar o que sinto ao estar neste país. Aparentemente Turquía tiña todos as características para que se me fixera incómoda, e contra todo prognóstico quedei fascinado por el desde que crucei a súa fronteira na Tracia a primeira vez que vin, fai xa tantos anos. Foi un frechazo…, e Esmirna foi a frecha.
Para min hai tres países que sempre se me pareceron: Rusia, España e Turquía. É posible que sexan os máis diferente a aquel no que nacín. Quizá máis que buscar un reflexo do que somos no que amamos, busquemos en realidade o que non somos, aquilo que nos falta, “a outra metade da alma que perdemos ao caer neste mundo”.
Gustaríame poder sentir por España amor no canto de odio, gustaríame poder vela cos ollos da bondade e non cos ollos do rancor que sempre sente a escravitude cara a quen escraviza. Se fose libre, ata podería unirme a ela para sempre. Pero por nacer condenado a esa unión sen o meu consentimento, só podo sentir por ese país desprezo e rancor. E non me gusta sentir isto. Quizá o que nunca lle perdoe, máis que o feito de que me obrigue a permanecer unido a ela contra a miña vontade, sexa o feito de que me obrigou a vivir con odio no meu corazón. Porque sei que eu non nacín para odiar.
E iso que chaman España (da que quito a Galicia, Euskadi e Cataluña) ten algunhas das cousas que máis me fascinan do mundo: a sinagoga Samuel Leví de Toledo, Velázquez (que era un xudeu portugués), Goya, a paella, Quevedo, Unamuno (que era vasco), Fernando de Rojas (que era xudeu), as chairas castelás, Miguel Hernández, a cerámica de Talavera, Buñuel, Erice, o flamenco, La Niña de los Peines, Lorca, Toledo, o Ribera del Duero, Los Monegros, O Greco (que era cretense), O Greco, o Greco, O Quixote, o xerez Pedro Ximénez, os republicanos do 36, Durruti (que era do mundo), O Enterro do Conde de Orgaz (dun cretense), Picasso, a tortilla de patacas, Machado, o prerrománico ramirense…
España, Rusia e Turquía. Países de contrastes imposibles, de delirios desmesurados, de irracionalidade desapiadada, de absurdo, de surrealismo, de misticismos sublimes, de poetas estremecedores, de sensibilidade e brutalidade extremas.
Curiosamente os tres teñen no centro do seu corpo chairas ardentes que lles abrasan e xéanlles as entrañas e que lles impulsaron a saciar esa desesperación conquistando territorios e mares. Dos tres países, é posible que o que menos teña perdido a súa esencia sexa Turquía. Aínda que hai que dicir que a súa “homologación” ou uniformidade co mundo “occidental” é galopante.
Aparentemente Turquía é un mundo bronco, recio, intenso, violento, machista, militar, religioso… Pero cando un a coñece máis profundamente, descobre que detrás desa primeira aparencia existe unha vida chea de delicadeza, de refinamento, de sensibilidade, de tenrura, de feminidad, de lirismo, de emotividade. Un mundo bondadoso, amigable, que comparte e acepta, un mundo que che desarma coa súa asombrosa hospitalidade. Esa contradición extrema está no individuo e no país, na paisaxe e na súa cultura, na súa gastronomía e na súa música, na súa política e na súa historia. Puiden ver os trazos máis negativos que teñen e tamén o máis positivos. Non se pode ter unha moeda dunha soa cara, a tomas co anverso e reverso, ou a deixas.
Hai cousas que en Turquía que resultan certamente insoportables. Algunhas delas son tan insoportables como as que había en Europa cincuenta anos atrás. Son produto dese nacionalismo fascistoide e populista chamado kemalismo, do atraso económico, dunha reaccionaria compresión do islán (aínda que sexa a menos reaccionaria das existentes), de tradicións moi arraigadas, ou da incultura (cando un le os libros de texto dos escolares, sinxelamente, alucina).
É terrible ver aos nenos traballando en talleres, realizando o traballo de adultos, con horarios interminables. É unha visión á que non se pode afacer ninguén. Ás veces fun a buscar a algún amigo á fábrica, ao final do día, e puiden ver o terrible cansazo reflectido na cara de nenos de once e doce anos que levaban todo o día traballando como homes. É desesperante.
Despois está a situación da muller. Excede o imaxinable. Son concepcións tan profundas e tan alucinantes que non parecen reais. O turco en xeral ten a completa seguridade de que a muller é inferior ao home. Está disposto a defender, “razoar” e “teorizar” esta aberración durante as horas que sexa preciso. O turco progresista cre o mesmo pero está disposto a negalo, e ata a loitar porque deixe de ser así. Pero na súa vida diaria, en relación coas mulleres da súa casa ou das que trata, o seu machismo profundo non difire moito do turco medio. Como en todo hai numerosas excepcións que nunha sociedade tan profundamente machista, teñen un mérito inmenso.
É certo que nas universidades, entre a mocidade do centro das cidades europeizadas, os comportamentos entre mozos de distintos sexos imita o de calquera cidade europea, pero este aparente cambio ten moito diso, de imitación, máis que dun cambio real respecto dese machismo que está enraizado no máis profundo do home turco.
A situación está cambiando, pero faio cunha lentitude que colmaría a paciencia do mismo Buda, e léxicamente este cambio comeza polo máis superficial. Como exemplo podo dicir que esa tradición dos matrimonios concertados polas familias, forma da que casaron todos os meus amigos turcos menos un, sobrevive aínda hoxe. O meu amigo N. (que se considera socialista) hai pouco máis dun ano que casou á súa filla nun matrimonio concertado no que a moza non tivo nin unha palabra que dicir. A filla do meu amigo Ahmet casou con quen ela elixiu. A diferenza veu porque a segunda foi á universidade e a primeira non. E estamos falando dun barrio da cidade máis europeizada de Turquía. Un pódese imaxinar o que é o resto do país.
Aínda así hai que dicir que dentro das casas, a diferenza na relación entre o marido e a esposa, entre os fillos homes e as fillas, entre nais e fillos, non difire en case nada da de calquera familia convencional europea.
O feito de que o Corán diga que o home e a muller son iguais, como o son entre si as púas dun peite, non significa nada para un turco. E aínda pertencendo ao islán máis suave e moderado de todo o mundo islámico, as súas tradicións turcas, e a influencia árabe deron como resultados unha sociedade profundamente discriminatoria coas mulleres.
A falta de liberdades civís, a inculcación de case todos os dereitos humanos, a presenza atafegante do exército e o militarismo na sociedade, a terrible situación dos kurdos, a corrupción xeneralizada, a precaria sanidade… e o nacionalismo fanático de grandes sectores da poboación.
Pero hai unha Turquía que loitou polas liberdades dunha forma incansable e heroica, que se enfrontou á barbarie, ás inxustizas e á ignorancia con tanta forza que asustou de tal forma ás forzas reaccionarias que çestas vironse obrigadas a dar innumerables golpes de estado. E estes son a máis fiable proba da intensidade e profundidade da loita.
Con todo o bo e o malo Turquía sedúce, hipnotiza, fascína, meteseche no sangue e na alma.
Desentrañar as causas sería longo e dificultoso, e tampouco sei se merecería a pena, porque sería como destripar un soño. A sedución deber ter ese algo de irracional, de misterio, de sorpresa. Pero se tivese que apuntar algunha causa sinalaría a súa incrible hospitalidade. Para os que chegamos de culturas individualistas, introvertidas, nas que as leis da hospitalidade perdéronse fai moito (se algún día existiron), o comprobar que sentido tan profundo teñen os turcos desa palabra, sorprende, asombra. De aí provén esa sensación que un ten ao saír á rúa, a sensación de que todos os que che rodean son amigos e non inimigos ou indiferentes como ocorre no noso competitivo mundo. O turista xeralmente pode ver soamente uns leves trazos da amabilidade dos turcos, o atentos que son, como se desviven por que estean ben, por levarlles aos sitios polos que preguntan, por facerlles a estancia agradable.
Tamén pode ver os máis mezquinos: hai unha mafia branca disposta a sablear ao turista de todas as formas posibles. Desde as axencias de viaxes dos países de orixe ata o regreso, unha caterva de mafiosiños está disposta a quitarlle ao turista todo o que poidan. Conchabados os guías cos hoteis, os condutores de autobús cos vendedores de souvenirs, os restaurantes cos taxistas… todos repártense o pastel do adoceado turista de “tour”, en comisións do que lle logran quitar ao engreído “occidental” que coa súa ridícula superioridade cre estar facendo un negocio redondo, mentres os turcos, disfrazados de ineptos, alixéiranlles o peto. O yuppie francés vaise encantado crendo que leva un kilim antigo, polo que pagou un prezo que os comerciante celebran con raki. O que el non sabe é que a “antigüidade” da alfombra conseguiuna o intelixente comerciante turco pondo o kilim nunha rúa de intenso tráfico para que os coches pasen sobre el. Así, roda tras roda, é como consegue darlle esa “antigüidade” que tanto engaiola ao burgués francés que volve a París encantado. Ao final non queda outro remedio que aplaudir ao xusticieiro comerciante turco que consegue que o pedante superioridade do “occidental” leve o seu merecido.
Sería moi doloroso para “occidente” saber cantas desas cousas que el considera consecucións da súa civilización, son en realidade de orixe turca: desde o café aos tulipans, a musaka ao yogurt.
Europa, historicamente sentiuse ameazada por ese interese turco de estenderse cara ao oeste. E esa ameaza foi agrandada por un catolicismo que sempre se sentiu obrigado a defender a Europa cristiá do invasor otomán que era inaceptablemente musulmán. E a substitución dese deber de salvagardar a Europa do invasor otomán aínda pode verse nos razoamentos que fai a dereita europea (e non só a dereita) no seu intento de que non entre Turquía na Unión Europea, invocando pretextos non moi diferentes aos que aqueles dexenerados papas emitían fai séculos. O eurocentrismo levántase sobre o desprezo, a ignorancia e o desinterese de todo o que está fóra das súas fronteiras.
O que logra convivir de verdade cos turcos, nas súas casas, nos seus café, nas súas festas, nos seus ritos, dáse conta da magnitude que ten a palabra hospitalidade entre eles. É asombrosa. A plabra “misafir” é un talismán que o cambia todo. O traducila por “hosped” ou “invitado” non reflexa todo o significado que garda. Escribía Pierre Loti en 1913: “Todos ofrécenme os seus desexos dunha feliz viaxe e suplícanme que volva outra vez. A GRATITUDE TURCA NON SE CANSA XAMAIS”
QUE É UN PAÍS?
Cando se visita un país esquécese case sempre de que o fundamental dun país é a xente.
Percorren miles de quilómetros para ver monumentos, paisaxes, praias, edificacións, parques, montañas, lagos, museos…
Percorrer miles de quilómetros para saber como eran os antepasados remotos que vivían nun territorio, e nada lles importe como son os seres humanos que viven hoxe nese mesmo territorio.
Volven de Exipto, da India, de Turquía, de Xapón ou Grecia habendo percorrido mil ruínas, cen templos, cincuenta paisaxes marabillosas…, e sen haberse achegado nin vagamente ao elemento fundamental dun país: aos seres humanos que o poboan. Quizá a algún comerciante nun bazar, ao camareiro do bar do hotel, a algún ligue ocasional…, pero nada auténtico.
Cantas persoas fan unha viaxe para entender aos seres humanos dun lugar determinado? E pola contra cantos o fan para comprender a proporción dun templo, a floración das cerdeiras, a beleza dos desertos ou o espectáculo de ver amencer no cume dalgunha montaña mítica? Está claro que hai moitos bos viaxeiros (o turista non conta como animal racional), pero a gran maioría da xente que viaxe só vai buscando un cambio xeográfico e, como moito, coñecer cousas “famosas”. A palabra que empregan as axencias que lles venden as viaxes é o suficientemente clara: “paquete”. Véndenlles un “paquete”. Nel vai todo incluído: hotel, pensión completa ou incompleta, visita á pirámide de…, excursión ás cataratas de…
Pero nunca está incluído o esencial: as persoas, os habitantes, a vida real. En xeral, non se contempla que a causa fundamental para desprazarse a un país sexa ver, coñecer, estar con sere humano, cousa que sempre será máis excepcional que as ruínas de Delfos, ou o lago Tikikaka.
Dirase que é unha tarefa dificultosa, que a barreira do idioma é insuperable, que é imposible obviar a liña divisoria que existe entre o autóctono e o visitante, que en tan pouco tempo como se pode comprender á idiosincrasia dun país etc.
Estúpidas escusas.
A causa real é que só se viaxa para cambiar de lugar, para poder preocuparse mellor dun mesmo por un tempo determinado, sen que un horario obstaculíceche a empresa fundamental de non interesarse de verdade por nada que non sexa un mesmo.
A xente colecciona unha retahíla impresionante de países que visitaron e non coñeceron, dos que sabe todo menos o fundamental: quen e como son os seus habitantes. Porque eles son o único capaz de explicar a natureza, a historia, a cultura e as súas manifestacións.
Cando comeza un a coñecer, é cando verdadeiramente se fascina. Cando se profunda é cando comeza un a atopar os tesouros. A superficie está arrasada, esquilmada, erma.
Tempo e insistencia, esforzo e paciencia, todo o realmente interesante está nas profundidade. E o camiños para chegar sempre pasas os polas persoas, elas son a chave.
De praia en praia, de país en país, de tour en tour que hostia pódese atopar?
Menos cantidade e máis calidade.
A xente, un país é a xente. O pobo, a alma do pobo, iso é un país.
No hay comentarios:
Publicar un comentario