Datos personales

Mi foto
Recitais de poesía, lecturas, presentacións de libros, teatro, marionetas, circo, cursos de baile, música, ioga, gastronomía, idiomas... No CAFÉ UF sempre se reuniu dunha forma estable gran cantidade e colectivos. Desde unha radio pirata que durante un tempo emitiu desde aquí a un colectivo anticonsumo, desde unha tertulia de literatura, a un club do viño, desde un colectivo de ciencia ficción a un coro...

28.6.10

UNHA VIAXE, VIAXE. (VIII) ILLA DE QUÍOS


Mércores 25 de Decembro

O barco chega a Quìos máis cedo do previsto. O timbre do teléfono soa en metade do sono avisando de que estamos chegando á illa. Sen dúbida é un erro pagar un camarote para usalo tampouco tempo.


Outra vez nesta illa, parada inevitable para chegar a Esmirna sen ir por Istambul. É o último territorio europeo a uns cantos quilómetros da costa turca de Asia Menor.
O barco atraca no pequeno porto que está no paseo que bordea a pequena bahía, e onde están as oficinas de turismo, os hoteis, os modernos pubs e as cafeterías. Como son as tres da mañá e está todo pechado imponse ir a un hotel. Meténdose por unha das rúas que desde o paseo marítimo entra na cidade, e a poucos metros, detrás da antiga mesquita, hai un pequeno hotel chamado Xenos. É barato, e non está mal. Na tv. cáptanse xa canles turcas, algo que nos é raro se se considera que desde Quíos pódese ver a costa turca. O volver escoitar falar en turco fai que creza a miña impaciencia por chegar.


Esperamos poder saír para Turquía mañán. É difícil de saber porque as sempre envelenadas relacións entre Grecia e Turquía fan que o paso en barco de Quíos á localidade turca de Çesme, (“Chesme” en turco significa “fonte”), sexa sempre imprevisible, cara e dificultosa.
Sería fácil saber cando chegan os barcos de Atenas e pór o barco de Quíos a Çesme logo da súa chegada. Pero non, como se trata de dificultar ao viaxeiro o máis posible o saír dun país e entrar no outro, o barco para Turquía sairá pouco antes de chegar o de Atenas. E ao día seguinte non chegará barco de Atenas nin sairá barco para Turquía. Sempre termina un esperando un día ou dous para moverse de Quíos. É a illa tea de araña.
Paciencia e a sacar proveito dos imprevistos. Non hai présa, isto é a viaxe.



“Quíos, illa de viños (…) Quíos, de doces sombras. Quíos, que reflicte sobre as mareas os seus grandes bosques, as súas costas, os seus palacios, e algunhas veces na tarde, un coro danzante de raparigas…”
Quizá non teña ese lirismo romántico co que a imaxinou Víctor Hugo, pero é unha illa bonita, na que o vento vólvese mar para seducir as aspas dos grandes muíños que sobre as rocas mariñas esperan encantados que xurda do mar un Quijano anacrónico que rompa o maleficio que os mantén inmóbiles, e lles de vida.
É unha das illas máis grande de Grecia. Ten interesantes pobos, únicos pola súa arquitectura e decoración. E ademais, non ten demasiado turismo (se é posible dicir isto dalgún sitio en Grecia), no inverno practicamente ningún.


O porto está na cidade de Quíos que é a capital da illa. É unha pequena cidade duns quince mil habitantes. Ten unha parte antiga dentro dunhas murallas, levantadas polos bizantinos no século X e reconstruídas despois polos xenoveses, que podería ser preciosa se non estivese tan abandonada. Aínda que agora, vese que está sendo restaurada, e xa hai algunhas rúas e algunhas casas moi ben rescatadas da desidia. Nesa cidadela hai un bonito café nunha desas casas restauradas. Tomamos un café nel e compramos unhas preciosas caixiñas de lata con “mastija” dentro, que é unha resina que se dá nesta illa e que se masca como un chicle natural cun lixeiro sabor a madeira. Como é dixestivo, é tranquilizante, e ademais perfuma o alento, era moi apreciado no harén dos sultáns. Cando Quíos pertencía ao imperio otomán, a produción enteira desta resina tan apreciada, ía para Istambul, e fundamentalmente para o serrallo do Topkapi.
O lentisco, árbore do que se extrae esta resina, crece en todo o Mediterraneo, pero é en Quíos onde máis se dedican a el. Elabórase tamén unha bebida capaz de abrasar unha garganta de ferro.



Quíos é un dos sete lugares que se disputan o ver nacer a Homero. Nos Himnos Homéricos dise “o ancián cego da rochosa Quíos”. Aínda que parece máis probable que fose Esmirna (Bayron chámao o “esmirneo cego”) quen alumase ao aedo (ou aos aedos) que coñecemos por Homero.
Pero na illa insisten sobre a paternidade do gran poeta e ata din saber cal é o lugar concreto do seu nacemento: en Kardamyla, no norte. A un menhir que alí hai, chámanlle “a pedra de Homero”.
Herodoto, que a parte de ser un incansable viaxeiro, foi o primeiro historiador de occidente, narra un suceso ocorrido nesta illa en S. V a.C., século no que el viviu. O relato ten un interese excepcional, e aínda que conta un feito doloroso, resulta emocionante polo que nos descobre.
“Por esas mesmas datas (…) na capital da illa, a uns nenos que estaban aprendendo as primeiras letras esborrallóuselle o teito encima, de maneira que, de cento vinte que había, só un escapou con vida”.


É a primeira vez na historia de occidente que se nos fala da existencia dunha escola á que asisten os nenos da comunidade. A primeira constancia que temos de ensino xeral para toda a poboación. Ata Grecia, a escritura, naquelas culturas que a alcanzaron, estaba reservada para a elite sacerdotal ou do poder político, e o control que estas castes tiñan dela facíaas máis poderosas.
A través da narración, da que podería ser a noticia dun telexornal, Herodoto ilumínanos cun flash o momento emocionante no que, por primeira vez na historia, a alfabetización esténdese a todos os cidadáns. Este é un feito fundamental que diferencia a Grecia do resto dos pobos da antigüidade. Un feito esencial á hora de explicar o “milagro” grego.
Herodoto naceu en Alicarnaso, a actual Bodrum, na costa sur de Turquía.



Quíos foi ocupada polos turcos no S. XI, e pasaron por ela bizantinos, venecianos, xenoveses…
Nesta illa tivo lugar un dos episodios máis terrible da loita de independencia grega. É o que se coñece como “A matanza de Quios”, que Delacroix inmortalizó no seu famoso cadro.
En 1822 os otománs mataron aquí a vinte mil gregos e levaron como escravos a corenta e sete mil. Foi a súa vinganza polo ataque grego contra poboación turca. O cadro de Delacroix, e o poema de Víctor Hugo “L’enfant de Quios”, sobre a masacre, axudaron a que Francia, Inglaterra, Austria e Rusia apoiasen a independencia grega fronte ao imperio otomán. A guerra terminou en 1829, Quíos aínda terías que esperar ata 1912 para ser parte da Grecia independente.


L'enfant de Chio

"Ô horror ! horror ! horror !",
W. Shakespeare, Macbeth

Les Turcs ont passé là. Tout est ruine et deuil.
Chio, l'île des vins, n'est plus qu'un sombre écueil,
Chio, qu'ombrageaient les charmilles,
Chio, qui dans les flots reflétait ses grands bois,
Ses coteaux, ses palais, et le soir quelquefois
Un choeur dansant de jeunes filles.

Tout est désert. Mais non ; seul près des murs noircis,
Un enfant aux yeux bleus, un enfant grec, assis,
Courbait sa tête humiliée ;
Il avait pour asile, il avait pour appui
Une blanche aubépine, une fleur, comme lui
Dans le grand ravage oubliée.

Ah ! pauvre enfant, pieds nus sur les rocs anguleux!
Hélas ! pour essuyer les pleurs de tes yeux bleus
Comme le ciel et comme l'onde,
Pour que dans leur azur, de larmes orageux,
Passe le vif éclair de la joie et des jeux,
Pour relever ta tète blonde,

Que veux-tu ? Bel enfant, que te faut-il donner
Pour rattacher gaîment et gaîment ramener
En boucles sur ta blanche épaule
Ces cheveux, qui du fer n'ont pas subi l'affront,
Et qui pleurent épars autour de ton beau front,
Comme les feuilles sur le saule?

Qui pourrait dissiper tes chagrins nébuleux?
Est-ce d'avoir ce lys, bleu comme tes yeux bleus,
Qui d'Iran borde le puits sombre ?
Ou le fruit du tuba, de cet arbre si grand,
Qu'un cheval au galop met, toujours en courant,
Cent ans à sortir de son ombre ?

Veux-tu, pour me sourire, un bel oiseau des bois,
Qui chante avec un chant plus doux que le hautbois,
Plus éclatant que les cymbales ?
Que veux-tu ? fleur, beau fruit, ou l'oiseau merveilleux ?
- Ami, dit l'enfant grec, dit l'enfant aux yeux bleus,
Je veux de la poudre et des balles.

Victor Hugo, Les Orientales.

O neno de Quíos


Alí o Turco pasou! Alí, como furacán de sangue e duelo,
o rastro dos seus pasos deixou en ruínas e en cascallos sobre o chan.
Quíos, a illa dos doces viños, de montañas e vales ondulados,
Quíos, a dos bosques de lentisco, que se ufanou nas augas retratada,
hora do Turco so o poder impío semella no medio do mar peñasco umbrío.

Baixo o bárbaro azoute do tirano que de duelo e de loito cubriuna,
é o seu antigo esplendor recordo van, é o seu chan feraz ermo deserto.
Os seus fillos onde están? Nobres caeron na lide desigual e funeraria,
e hoxe non turba no seu soño aos que foron planta humana na praia solitaria.
Pero, alí xunto ao muro do soberbio palacio derruido,
un tenro neno, candoroso e puro, pálido e dorido,
apoiado nunha árbore de oxiacanto inclina a cabeza afogado en choro.

Pobre neno, espido e pesaroso, a quen feriu co seu furor a sorte,
orfo, hélas! seica sen repouso, dí que pode no teu duelo distraerche?
Doce neno inocente, que busca a túa ilusión nos seus afáns?
Por que asome o pracer sobre a túa fronte, e en luxo de alegría engalánesche,
e morran as túas congoxas, eu dareiche o agasallo que ti escollas.
Que queres por que volvan os teus cabelos a embelecer en bucles arranxados
as brancas costas que se ornou con eles? Agora desaliñados
cal as follas do salgueiro caen chorosos, indo a empañar a túa fronte coas súas ondas,
e os teus azuis ollos tan fermosos vélanse, ai! baixo as suas hebras louras.

Que é o que pode disipar, criatura, dos teus pesares a tormenta escura?
¡Ah! Que pode alegrarche, pobre neno? Queres a flor que se suspende airosa
sobre o pozo de Irán fondo e sombrío, a flor de lis, máis bela que a rosa,
azul como os teus ollos, cuxo azul ao do ceo dese envexas?
Ou a froita da árbore admirable que un cabalo a galope tardaría
cen anos con empeño perdurable para cruzar a súa sombra, e non podería?

Ah, dei se sorrirás dándoche o ave que ao bosque anima coa voz máis suave!
Que queres, inocente criatura, para rir e prorrumpir en canto,
para arroxar da túa alma a tristura e da túa face a palidez e o choro?
Queres a bela flor marabillosa? Queres a froita do tubá saborosa?
Ou seica o ave de pintadas ás?
-Amigo, o neno grego respóndeme, quero pólvora e balas!

Canto debe a Grecia moderna aos románticos, a Byron, a Keats, a Hölderlin, a Víctor Hugo, a Heine, a Delacroix, a Chateaubriand a Göete? Como esta sacra terra fixo soñar e crear, loitar e sentir a filósofos, poetas, pintores, novelistas, escultores, revolucionarios…
Antes e despois foi motivo de veneración, admiración e inspiración, pero foi no romanticismo onde o amor por Grecia foi máis profundo. E de todos os románticos foi Lord Byron quen máis a amou. Loitou por ela, escribiu dela e morreu nela. En Mesalogui, á entrada do golfo de Corinto, fronte a Patras, está a estatua que os agradecidos gregos levantaron na súa honra. Aínda que sexa certo que o mellor poema de Byron tivera sido a súa vida, a súa poesía é o suficientemente boa como para que debese ser un pouco máis lida. Del é este poema á amada patria elixida titulado Himno a Grecia.


HIMNO A Grecia

Cícladas illas, illas da Grecia,
que o mar Exeo coas súas ondas baña,
onde xurdise a materna Delos,
berce de Apolo.

A ardente Safo, do amor mestra,
aquí pulsou a septicorde lira;
aquí de Alceo resoou o divino,
plácido canto.

Dos vosos campos na verde alfombra
manto de flores primavera tende;
aínda lanza Febo sobre os nosos campos
vívido raio.

Todo se eclipsa menos a vosa gloria;
o bronce morre e desfaise o mármore;
mais queda o nome do home guerreiro,
prole de Marte.

Queda de Lesbos a armoniosa lira,
a voz sublime do Esmírneo cego,
a do Teyo o galano ancián
cítara branda.

Allende o Ponto, cuxas iras doman
do vago vento nas veloces ás,
de onde nace, onde morre o día,
voan os seus cantos.

Desde a cima do ergueito monte
de Maratón descubriredes o chairo,
e alá..., máis lonxe..., o inchado golfo
de Salamina.

Noutro tempo, sobre aquela roca
un rei de reis contemplou altivo
o fondo mar que ante os seus pés fervía
cheo de naves.

As ondas cobren innumerable armada;
enche os campos multitude guerreira;
homes sen conto, da súa voz pendentes,calan atónitos.

Contounos Xerjes ao nacer a aurora,
contounoss logo ao expirar a tarde:
millóns eran ao raiar o día,
nin un á noite.

Onde os fortes, os guerreiros onde,
que ameazaban dominar a terra?
O eco só responderlle puido
rouco quixándose.

Onde hoxe, oh, patria!, os teus preclaros fillos
armipotentes na lide sañuda?
Por que non soa nas tendidas praias
grito de guerra?

Xace no po a esquecida lira
e xa non latexa o corazón robusto.
Cando de gloria e liberdade o himno
libre resoa?

Ai! Que me resta na miña dor inmensa?
Choro e vergoña pola patria escrava;
bañade en vagoas as que a Grecia oprimen
duras cadeas.

Ah, nin vergoña na vosa face, nin choro!
Descobre, ¡oh, terra!, o teu profundo seo,
e tres sequera dos trescentos brota...
Tres espartanos.

Como o fragor dos torrentes, zumba
o das sombras vigoroso berro:
"Alzade vós a durmida fronte
un tan só".

Todos calades. Novos cantares soan;
enchede as copas de escumante viño;
bélicos himnos ao feroz entoe
tártaro errante.

Na vosa afronta durmiredes tenaces?
Por que non soa o belicoso canto?
Por que non emprende a falanxe altiva
pírrica danza?

Para fixar o pensamento alado,
Cadmo inventou os persoais signos;
dos arxivos conservades as letras,
non as súas fazañas.

Enchede as copas de escumante néctar,
bebede de Samos o ardente viño
que Anacreonte celebrase un día
plácidamente.

Cantou Anacreón o amor e o viño,
cal do tirano Policrates servo;
mais era heleno Policrates: berce
déralle Samos.

¡Do Quersoneso vengador tirano,
rompe os lazos que nos ligan hora!
¡Cargue os teus brazos a pesada lanza,
forte Milcíades!

Enchede as copas de escumante viño;
alá nas rocas da antiga Suli
quedan os restos de potente raza,
sempre guerreira.

Quizá acharemos entre aqueles bravos
quen nos conduza á brava liza,
e tinto en sangue o fulminante ferro
leve ao combate.

Non dos francos esperedes axuda,
que reis teñen de venales almas;
libres fáganvos, para sempre libres,
os vosos aceiros.

Enchede as copas de escumante viño;
virxes dancen na selva umbría;
eu admiro o brillo dos seus negros ollos,
niño de amores.

Mais, ai!, será que tan fermosos peitos
deban un día amencer cativos?
Será que cinga tan fermosos brazos
férrea cadea?

Conducídeme aos mármores de Sunio,
onde acompañen o meu laiar as ondas;
eu entón, cal moribundo cisne,
canto suave.

Nunca esta terra habitarán escravos;
arme as destras o fulmíneo aceiro;
caia en pedazos, de escumante viño,
rota a copa.

Lord Byron



Parece que Byron terminou dos gregos ata os collóns. Rifas, enfrontamentos, discusións interminables… Aqueles gregos heroicos do pasado xa non existían. Séculos de dominación otomá e desidia helénica, lograran sepultar a sacra antiga Grecia soñada polo poeta. Morreu venerado polo pobo grego e decepcionado do pobo grego.

Os amores e os soños desintegranse cando a realidade tócaos.

Hoxe é Nadal. Himnos e ritos ortodoxos retransmitidos pola tv grega. Sempre que asisto aos ritos da igrexa ortodoxa doume conta do terrible, angustiosa e tétrica que é a igrexa católica e o seu enfermizo ritual. Un ve pasar pola rúa a un pope coa súa muller e os seus fillos, e dáse conta de toda a tristeza que hai detrás dos curas católicos. Podes ver popes nos cafés, xogando cos paisanos ao backgammon, ou á cabeza dunha manifestación antiamericana como aquela a a que asistimos os catro galegos en Retzimnon, Creta, o día no que P. e P. confeccionaron no cámping a bandeira galega (a primeira bandeira azul, branca e vermella, que se manifestou na historia de Creta).
E dentro das igrexas ortodoxas os fieis falan, móvense, viven. Nas igrexas católicas, calan, rezan, inmobilízanse e morren.
Nas procesións ortodoxas a xente vai nun tropel alegre, vivaz e caótico, con ramos de oliveira e loureiro, flores e palmas. Teñen algo de dionisíacas. En Anoguía, nas montañas de Creta, o domingo de pascua, nunha procesión destas, á que asistimos “en representación do ateismo mundial”, as xentes botábannos desde as fiestras, auga de xasmín e pétalos de rosas, mentres os devotos gregos, literalmente alegres como pascuas, entoaban himnos baixo esa indefinible luz cretense. Nada que ver son esas tortuosas, ferintes e desapiadadas procesións católicas.
Nunha mesma rúa de Saraievo, antes de ser destruída, había unha sinagoga, unha mesquita, unha igrexa ortodoxa e unha igrexa católica. Visitei os catro templos un detrás doutro, e o único que daba pavor era o católico. O seu Cristo sanguento e torturado, a súa dolorosa co corazón cravado por sete puñais, a súa santa Lucia cos ollos nunha bandexa, a súa Piedade: unha muller co cadáver o seu fillo no colo, os seus pendóns morados… Morte, tortura, tristeza, dor, escuridade, silencio… Ata as azucenas teñen un cheiro triste nas igrexas católicas.



Quíos. O 25 de decembro, en Grecia tamén é día festivo, está todo pechado. A pequena cidade aparece baleira e tranquila.
Como ninguén é capaz de asegurarnos que hai barco, consultámolo nun cíber. O barco sae para Çesme ás cinco da tarde, pero do 26.
Outra noite aquí. Para que cambiar o hotel ?
“Xenos”, co nome que ten sería unha bobada. Onde mellor van estar os “estranxeiros”?
Rúas baleiras con sabor a sangue ocre.
Os mercados pechados sofren un abandono que lles resulta inexplicable. Estreitas rúas con vestixios turcos, como pegadas dun pasado aínda non resolto.
Mar con cans, sae o sol. Mar con pescadores, ocúltase o sol.
Edificios de aspecto helénico.
A casa antiga onde nos hospedamos fai anos, cando aquel grupo metade galego metade vasco dirixiámonos a Esmirna, agora é un luxoso hotel cunha moderna cafetería. Tomamos un martini nela, e lemos a Odisea en voz alta. Supoño que será como unha pregaria polo tempo perdido. Entón era verán e recordo que aquela noite un forte vendaval movía ameazadoramente as grandes ventás. Aquela casa era fermosa. Alí, nun extremo da suave bahía.
Era unha casa grande, de planta baixa e primeiro. Unha casa antiga, de balcóns e contraventás de madeira escura. Quizais tiña unha palmeira máis alta que a casa. E se non a tiña invéntoma, porque obviamente era unha desas casas que necesitan absolutamente unha palmeira ao seu lado. Agora é unha merda. Unha desas merdas condenadas á reforma perpetúa. Unha desas merdas que ninguén recordará, sobre a que ninguén escribirá, que nunca quedará no recordo de ninguén á que irán turistas sen alma a facer o burro. Será máis rendible, pero será só unha merda máis rendible.
Terraceo no parque. Tempo, moito tempo. Tempo lento, bendito sexas. Tempo que se move como unha tartaruga de chumbo. Marabilloso tempo que dura o dobre do outro tempo. É como ter dous tempos ao prezo dun. Tempo no que che dá tempo a facelo todo, e aínda che sobra. Ese tempo no que a xente sen alma abúrrese. Tempo de barcos que non parten, de trens que non chegan, de avións que non voan, de noites invernais…
Tempo de libros e música, de cadernos, de ensemesmamentos, tempo de palabras con ás, tempo con sabor a chocolate negro, con cheiro a bizcocho e canela, tempo de raki que incendia a lingua con chamas de anís, “tempo de falar a media voz”...


¡Oh, a gran comida de Nadal!
Pero estamos en Quíos. E neste día ninguén come fóra da casa. O que quere dicir que será difícil atopar un restaurante aberto. Cousa que tamén buscan grupos de soldados aos que lles tocou pasar o Nadal nalgún deses “feros” destacamentos de “palikaris” dispostos a morrer pola patria a mans do infiel otomán.
Indícannos un restaurante que está mesmo detrás do noso hotel, “Elliniki Kousina”. Desde o balcón da habitación vese o comedor do “restaurante de auténtica comida tradicional grega”. É un sitio cutre, e como no Nadal non debe comer moita xente fóra da casa, o que ten no expositor é bastante reducido, requentado, pobre e pouco. É a peor comida de Nadal da miña vida. Pero ten a súa graza comer así un día tan sinalado.
Provinciana tarde de festivo. Os pubs do paseo marítimo énchense,
tomamos cervexa.
Poderíase escribir un haiku.
Este é o meu 5,7,5, sen rima:

Con vento añil
parte á noite o día.
Espuma e neve.

A melancolía dos atardeceres dos domingos é azul de brisa que che acariña a cara. O azul é añil porque o ocaso é mediterráneo, e para os hindús o añil está relacionado cos acontecementos da vida e coa intuición. Ese vento convértese, á beira do mar, nun barco que se adentra na noite levándose a bordo o día e a luz, deixándonos baleiros e na escuridade.
Beber cervexa amarga para mitigar esa desolación amarga. A espuma que deixa a resaca das ondas golpeando contra os cantiis negros, e a cervexa, convértense en neve que nos fala do inverno no que sucede todo, e de como con cada grolo de cervexa e de tempo aumenta o frío que se sente na alma.
E no medio a “zarpa” fera da tristeza que sempre provoca os barcos que se van.

10.6.10

UNHA VIAXE, VIAXE. (VII), Atenas-Pireo-Barco Quíos

Martes 24 de decembro

O almorzo no hotel resultou un triste espectáculo. Unha familia de gregos, pai, nai, dous fillos adolescentes e unha nena pequena, arrasaron literalmente o bufé. Non comeron aos cociñeiros porque se puñan corazas cada vez que saían da cociña para repor existencias.
Ante o asombro do resto do comedor, composto case na súa totalidade por orientais, aquela xentiña grega devorou vinte e oito ovos cocidos, dezanove croissants, dezaoito bolos de pan, sete racións de manteiga, quince racións de marmelada, doce de mel, cinco litros de zume de laranxa, trinta e dous tés, corenta e cinco pasteis e quince iogures, olivas, tomates, pepino etc.
O reconto do engulido foi feito pola pobre camareira que atendía o comedor. Aínda que facía xa moito tempo que todos terminaramos o noso almorzo normal, ninguén se moveu do seu sitio, porque a actuación da familia troglodita era digna de verse.
Cando terminaron, facendo xestos que indicaban que ainda quedaran con algo de fame, todos aplaudimos a fazaña.
Dado que a austera familia estaba relativamente delgada había que pensar que, unha de dúas, ou non almorzaban todos os días así, ou que unha solitaria con cinco cabezas posuía a aquelas xentes parcas no xantar. Dado que esta última causa era pouco probable, había que decidirse porque o resto dos días que non estaban no hotel Aquileas,almorzaban un un por cen (ou menos) do que lle apetecía. Ou sexa que pasaban un fame matinal máis grande que o Partenón.
O que máis me asombrou é o feito de que os pais non sentisen vergoña do espectáculo que estaban dando. E que non lle importase que todos os que estabamos asistindo a aquela frugal representación pensásemos que o resto do ano aqueles desapiadados proxenitores, sometían aos seus devoradores vástagos a unha brutal carencia alimentaria. Se toda aquela comida cabía nos seus estómagos, con qué os enchían cando non estaban en hoteis de bufé libre?
Que xentiña! Para matarnos de vergoña allea.
Imos andando ata a praza Omonia. Queremos visitar o que queda do mítico café Neón.
Agradable sorpresa: aínda que que cun toque refinado que o antigo non tiña, volveu a ser o café clásico que nunca debeu deixar de ser.

O Neón foi o café máis famoso de Atenas. Case un século de vida ata que unha desas cadeas hostaleiras que converten en lixo alimenticio e económica todo o que tocan, inflinxiulle unha reforma que algúns cremos que sería mortal de necesidade. Pero ao entrar agora puidemos comprobar que a reforma última volve respectar a idea do vello café, ata mantén algúns elementos da decoración do antigo Neón.

Os cafés son as igrexas dos laicos, as sinagogas dos revolucionarios, os templos dos artistas, as capelas dos namorados, as pagodas dos amigos, as mesquitas dos conspiradores.

Deben ser protexidos e respectados como a uténticos monumentos, como pontes baixo os que pasa a vida toda, como murallas que nos protexen do noxo individualista dos fogares, do cansazo e a monotonía das fábricas, do frío da soidade.


O PIREO

Baixo a praza de Omonia collemos o metro cara ao Pireo. O porto máis famoso do mundo. Desde que Temístocles decidiu, cinco séculos a.C., que sería o porto de Atenas, mantivo ese privilexio ata hoxe.

Aínda que pasou por momentos de escuridade nunca deixou de ter esa resonancia que lle dá os grandes acontecementos que viviu. Aínda que O Pireo é unha cidade distinta a Atenas, debido a que os seus centros urbanos xa están unidos, practicamente funciona como un dos barrios da grande cidade.
Desde a guerra do Peloponeso ata “Os mozos do Pireo”, este porto foi un lugar mítico. Hoxe é unha cidade de case douscentos mil habitantes, e o gran porto do mediterráneo. Desde aquí saen diariamente os barcos regulares que comunican coas infinitas illas que ten Grecia. Tamén o tráfico de cruceiros é intenso. Ao que hai que sumar o dos barcos comerciais cara ao Mar Negro, Oriente Medio, Suez…

Cando o visitou Chateaubriand a principios do S. XIX apenas tiña unha poboación de trescentos habitantes, en 1895 xa tiña cincuenta mil.
En 1922 os turcos incendian e arrasan Esmirna. Este acontecemento provoca que cheguen as primeiras ondas de refuxiados esmirnenses a Atenas.
Ao ano seguinte Grecia e Turquía asinan o Tratado de Lausana. Uns dos acordos deste tratado consistía en desprazar aos gregos (1.200.000) que vivían en territorio turco, a Grecia, e os turcos (600.000) que vivían en territorio grego, a Turquía. A separación foi unha atrocidade, realizouse en base á relixión. E debido aos longos séculos de convivencia, en moitísimos casos a relixión xa non coincidía coa etnia. Había gregos que se converteran ao islán, e turcos que se cristianizaran.
O gran poeta Premio Nóbel, Yorgos Seferis, foi un dos gregos desprazados que tivo que deixar Esmirna. O seu poema “Negación” fai referencia a ese triste feito. “Na praia escondida / Branca como unha pomba / Deunos sede ao mediodía / Pero a auga era salgada / sobre a area loura / Escribimos o seu nome / Bela soprou a brisa / E borrouse o escrito / Con que corazón, con que alento / Que desexos e que paixón / Tomamos a vida nosa ¡que erro! / E cambiamos de vida”
Debido a este terrible suceso que os gregos chaman A Gran Catástrofe, O Pireo triplicou a súa poboación. En Grecia vívese unha situación insólita: de cada catro gregos, un é refuxiado.
Os gregos desprazados, sobre todo de Esmirna (Izmir), Istambul, Pérgamo, etc., levaban miles de anos vivindo en Asia Menor. Co seu desprazamento trouxeron a Grecia unha cultura que se foi formando en contacto cos distintos pobos cos que convivían nas costas exeas da península de Anatolia: armenios, sefarditas, xitanos, árabes…, e sobre todo turcos.

O maior tesouro que trouxeron con eles foi ese marabilloso “rembétiko”, quizá o máis importante de todos os xéneros musicais gregos, que cambiou a súa música dándolle ese peculiar ritmo lento 9/8. O rembétiko fundamentalmente veu de Esmirna (sempre Esmirna), cidade da que chegou a ser sinónimo.
En Esmirna, nos café de Basmane, de Alsancak, de Kemeralte… tocábase e bailabase o rembétiko, e bebíase raki (uzo) con pratos de pepino salgado e de smek (chachik).
Tamén procede de Esmirna a danza “zeybekiko”, que está na orixe do rembétiko. Toma o nome dos “zeybeks” (mercenarios nin gregos, nin turcos, nin xitanos que vivían nos outeiros de Esmirna).

O zeybekiko é unha danza individual. Foi adaptada polos gregos e os turcos que a desenvolveron de forma distinta. Os pasos deste baile son todos improvisados o que provoca a posibilidade de que aparezan asombrosas expresións individuais.
Así, centos de miles de gregos de Asia Menor, sen máis pertenzas que o posto, instaláronse como puideron nos arredores das cidades de Grecia, e en O Pireo gran cantidade deles.
Sen traballo, sen diñeiro, estrañando a súa bela e afastada cidade, reuníanse polas noites nos cafés para beber, consumir droga, planificar algún delito de supervivencia, recordar a algún amigo encarcerado, destilar a nostalxia da súa perdida cidade ou cantar algún amor desgraciado.
O rembétiko é un tango bébedo, un fado narcotizado, un blues mediterráneo. É a música da dor esquecida ata a mañá seguinte. E co novo día non queda outra cousa que facer máis que esperar a noite para que a música volva traer o esquecemento do desarraigamento, o recordo dos días felices na amada Esmirna, para sempre perdida.
Desde que chegou a Grecia o rembétiko viviu nas marxes nas que vivían estes gregos desprazados. Todas as ditaduras prohibírono, todos os ben pensantes desprezárono, todos os relixiosos condenárono. Pero as raíces que botara nos tugurios do Pireo, de Tesalónica, de Atenas… eran as da dor, e éstas son difíciles de arrincar.
Eu creo que se conservou pola pena, pola nostalxia que os esmirnenses sentían da súa cidade. O único consolo daquela terrible perda, a única forma de seguir vivindo na súa afastada cidade era o rembétiko. Todo o contubernio de autoridade establecida, non foi capaz de acabar con el, porque el, era a verdadeira droga, o único narcótico que lles aliviaba da irreparable perda.
Con Vasílis Tsitsánis o rembétiko alcanzou o ceo (ou o inferno). Despois foi redescubierto por cantautores e intelectuais. E con Hachidakis e sobre todo Teodorakis chega ao seu límite. Botou raíces en O Pireo, pero chegou desde Esmirna.
Paseando por este porto un ten a sensación de que hai enl algo asiático, esmirnense. Neses vellos rembétikos, cos seus letreiros nos que están pintados buzukis e rosas de sangue, que se atopa un ao dobrar calquera esquina. Como nas vellas e amareladas postais da Esmirna antiga. O ritmo da vida, o aspecto da xente, o tipo de comercios, as casas, os café, as comidas… e a mesma música. A alma de O Pireo e a de Esmirna parécense como dúas irmás que deixen de falarse.

Ao saír da bonita estación de O Pireo, que chega ata o mesmo porto, dirixímonos a unha das moitas axencias que venden os billetes dos barcos que van ás illas. Ao final decidimos ir a Quíos e non a Mitilene. En caso de ter problemas, Ahmet está máis cerca. Talvez á volta vingamos por esa illa. Aínda que empezo a pensar que hai unha maldición que xamais me permitirá pisar esa Eresso. Vin a illa desde o monte que hai en fronte, na costa turca; estiven en Ayvalik disposto a coller o barco con Ahmet e a familia, plan que este botou abaixo debido ao prezo desmesurado dos billetes; pasei en barco ao seu lado camiño de Istambul a primeira vez que vin a Turquía; planifiquei esta viaxe co obxectivo de estar nela uns días; pero todo inútil… Algún deus está empeñado en que non chegue nunca a pisar esa terra. Pero que outra cousa podo facer máis que intentalo?

O billete de Atenas Quíos en camarote custa 60 €.
O barco sae ás cinco da tarde desde o peirao 2.
É un erro comprar o billete con cabina porque de madrugada espertaranche en pleno soño para avisarche de que chegaches a illa. Ese diñeiro da cabina é mellor gardalo para coller unha habitación nun hoteliño. No verán un pódese aforrar o diñeiro do camarote e o do hotel, pero no inverno é mellor aforrarse só o do camarote.
Decidimos ir cara ao peirao onde está atracado “noso” barco, o Lissos. Ten o nome da cidade do suroeste de Creta porque a naviera é cretense.
Fai sol, ata fai calor. Resulta extrañísimo vivir un vinte e catro de decembro sen choiva e sen frío, co ceo azul, en camiseta de manga curta e buscando a sombra.

Instalámonos nun café que hai cerca. Na súa bonita terraza, lemos, escribimos e conectámonos a internet para ver se o estado español xa é unha república, se xa se expropiaron os bancos que estiveron sangrando ao país e aos cidadáns durante décadas e agora que non poden xa quitarlles nada máis a inánimes pagáns, piden axuda aos estados, se os pobos da península xa son libres, se os obreiros deixaron de crer nos Reis Magos, e se os Reis Magos (e os do sangue máxico) foron expulsados ao exilio das grandes estupideces, se as mulleres deixaron de esperar a príncipes azuis, e se os homes deixaron de tratar ás mulleres como raíñas da súa propiedade no canto de como cidadás. En fin, pasamos o tempo buscando utopías. Persoalmente prefiro seguir lendo a Homero.
Xa sei que o home é algo que ten que ser superado. Pero supérase (ou de-supera) con tanta lentitude, que fai tempo que perdín toda esperanza e todo interese nel.
Só interésanme os xenios ou os bondadosos. A inmensa masa que está entre estas dúas minorías, e da que ao fin depende todo cambio, abúrreme, asquéame e provócame un desprezo que me sae do máis profundo da alma. Xa sei que só é culpable de deixarse idiotizar polo poder que os necesita idotas, pero, ao fin, son culpables de deixarse idiotizar.




Subímonos ao Lissos. É un barco máis vello que o que nos trouxo de Ancona, pero está cheo de lugares de lecer. Ten dúas cafeterías, un bar, un restaurante de luxo e un autoservicio, un decadente salón de baile, no penúltimo piso, na popa, ten unha terraza con bar…
Todas as paredes están cheas de fotografías, mapas e recordos de Creta.
Viaxa bastante xente, volven a Quíos e Mitilene para pasar a ponte de Nadal nos seus lugares de orixe. O barco só para nesas dúas illas, que son das máis grandes de Grecia. En Grecia parece que non se celebra a Noite Boa e si o día de Nadal, por iso viaxan nesta noite. Tamén viaxan orientais, están en todas partes.
Desde a cuberta de arriba vemos toda a cidade de O Pireo enfronte, e o gran porto a todo o ancho, é impresionante. Cando partimos, ás cinco, atardece.
Logo de percorrer todo o barco dicímonos polo estraño salón do piano. É unha sala circular cunha pequena pista de baile no medio iluminada por unha gran araña de cristal. Ten unha galería-palco a longo de todo o círculo que se ensancha nun escenario cun piano de cola. Recorda a unha bomboneira forrada de visiños cor crema ao estilo do Hollywood dos anos trinta.
Sentámonos nunha das mesas da galería, a máis próxima ao piano. Foi pura intuición, pois ao cabo dun momento, un adolescente oriental subiu ata o piano, e animado pola súa nai, brindounos un concerto de Brahms que deixou á sala muda. Cando termino houbo un espontáneo e clamoroso aplauso. O xaponés baixou a escaleira rindo e saudando, seguido pola súa orgullosa nai… E alegrounos o día.


A viaxe deslízase tranquila e suavemente. Entramos no mar Exeo que é como traspasar a porta do verdadeiro fogar.




Chamada desde Galicia á cuberta do Lissos que navega polo Exeo. A familia afastada, reunida ao redor da mesa de Noite Boa, navegando polo cosmos infinito a bordo dun pequeno e esquecido planeta, co Atlántico a estribor.
Boto de menos os bolos de vento de cabaza. É o sabor máxico do Nadal. Cominos todos os Nadais da miña vida. Esta será a primeira en que non o faga. O meu Nadal son eses bolos de vento de pel tostada e carne laranxa. Todo o demais é algo alleo, estraño. Non os venden nas pastelerías, só se poden comer na casa familiar. E nunca noutro tempo que non sexa o Nadal. E ese sabor é único e ninguén é capaz de copialo. Unha vez M. fíxoos na súa casa, seguindo tamén unha receita familiar. Tiñan outra forma, outra textura, outro sabor. Aínda sendo unha boa reposteira, os seus bolos de vento de cabaza perderan para min a máxia.
Esas receitas antigas que as familias conservan, dependen de moito máis que da calidade culinaria de quen as cociña. Hai como un idioma de sabores que chega ata nós desde as raíces do tempo. Un idioma silencioso transmitido de nais a fillas desde o principio do que somos, un río de sabor que cruza as mans femininas de xeración en xeración ata chegar ao noso padal. E como en calquera idioma, tamén este ten a súa primeira palabra, a súa palabra talismán, a súa palabra imprescindible. No idioma galaicogastronómico dos sabores, o doce de cabaza é a palabra imprescindible, esencial, irrenunciable. A primeira vez que o meu padal pronunciouna foi das mans da miña avoa, logo da miña tía, logo da miña nai, das miñas irmás… Pero viñan de moi atrás no tempo. A avoa da miña avoa xa os facía. Así ata chegar aos árabes españois que foron os primeiros. E cando os expulsaron a eles, a sublime receita quedou en mans dos xitanos. Parece ser que deles se estendeu aos paios. Non se como chegou ata a miña familia, é posible que a través dos xudeus de Ribadavia e Arnoia de onde provén a familia da miña nai, ou quizá dalgunha xitana agradecida coa especial xenerosidade que cara a eles sempre mostraron os meus antepasados.

Outro prato que adoitaba facer a familia da miña nai, son as gachas doces coa marabillosa variante galega de utilizar fariña de millo, curiosamente outro prato xitano. Quizá sexan eses sabores que tanto aprecio os que alimenten esa parte de alma xitana que teño, ancha como o mundo.
É posible que teña que asistir agora á caída en desuso dos bolos de vento de cabaza, como tiven que asistir á morte (ou á caída en desuso), na miña familia, do idioma materno da miña nai. Ela foi a primeira bilingüe da súa familia. Os seus netos son xa exclusivamente falantes dunha lingua allea.
Pero só morre o que non é capaz de manterse vivo. A nosa debilidade e a nosa covardía, a nosa indolencia e a nosa enfermiza indeferencia, foron a vía pola que nos inmolamos como pobo. Deixámolo roubar todo, perder todo. Asistimos pasmados (e aquí están todas a acepcións desta palabra) á perda de todo os que nos facía diferentes, únicos. E se son sincero creo que este pobo “non nato” desaproveitou todos os seus momentos. E agora xa non hai momentos, agora xa é tarde para todo.
O meu doce de cabaza tampouco será capaz de de sobrevivir á brutalidade dun mundo de doces industrializados, de doces alleos, de doces vendidos, de doces dos que desapareceron as mans afectivas e foran suplidos polas manquinas compradas. Un mundo onde as xentes e os pobos deixáronse seducir polo superfluo, o banal, o ficticio, o estándar, e deixaron que podrecesen as súas raíces crendo que ese follasco oco ía servir para resistir calquera vendaval. Árbores mortas que se manteñen en pé por costume, e que derrubará a máis cansada das brisas.
Perdín o idioma que tiven, e perdín, a xustiza e igualdade que non fomos capaces de conquistar, o estado que nunca tivemos. E o que é peor, perderei tamén os bolos de vento de cabaza, co seu sabor exacto de atardecer frito, de xestos mil veces repetidos de muller en muller ata chegar onde o tempo desvanécese, de porción de nube densa dourada na tixola, con sabor a canela. E que ninguén se crea que isto é o menos importante. É igual de importante, porque é o mesmo.
Ser covarde é un vicio, e ser débil é unha enfermidade. O que se deixa roubar un botón sen reaccionar, déixase quitar o traxe pola mesma covardía. É triste, doloroso, desolador, asistir a esta agonía lenta dun pobo.


Pensamentos tristes para que os deuses non sentan envexa dunha felicidade que poderían crer provocadora, esaxerada e ofensiva.
Está ben que me de conta disto na cuberta do Lissos, no mar Exeo, a piques de chegar á patria deses homes que aínda non se deixaron roubar nin idioma e nin lukum.
Pero esquezamos as desgrazas que xa non teñen remedio. Hoxe beberemos tintos de Creta deses que che fan esquecer o que parece inesquecible. E comeremos doces gregos de sabores descoñecidos, que chegan ata min desde lugares alleos, estraños, inexplicables. Idioma de sabores que non herdei, que non aprendín, que ignoraba que existisen. Pero dos que gozo coma se fosen meus.
Cea de luxo para unha boa “noite boa”, todo “á cretense”. E o rico viño de “Jania”, o porto que os veneciáns tiñan en Creta, ao que lle chamaban Cadía.
Todo o que no resto da terra ten sabor, en Creta ten o dobre de sabor. E este barco é como un pobo de Creta, e ten o nome dun pobo de Creta.
Ao saír do restaurante, nunha luxosa caixa dentro dunha luxosa bolsa, a amable dirección do Lissos regálanos unha sofisticada botella co mellor aceite do mundo (de Creta naturalmente).
Uns coleccionan bolboretas, outros coleccionan cunchas, outros amores, ata hai quen colecciona tristezas, eu colecciono lugares. Lugares dos que me fago súbdito e amante. Gárdoos no meu corazón, e vivo neles. Esmirna, Pitane, Retzimno, Delfos, Padrón, Ocaklar, O Porto, Van, Rapallo, Toledo, Anoguia, Goreme… Varios deses lugares están en Creta. E dous dos artistas que máis aprecio, O Greco e Kazantzakis, son cretenses. E tamén diría que Toledo é cretense, porque é O Greco.
Se penso na tolemia triste do Nadal en Galicia, da que por sorte este ano libreime, embárgame unha felicidade indescritible. Poucas cousas odio máis na vida que o Nadal. Desde que teño recordos, esas datas sempre me pareceron horribles. Sempre me deprimiron, me entristeceron, desesperáronme. Todo nelas é falso e cruel. Xamais puiden gozar dos meus xoguetes sen sufrir a tristeza de quen non os tiñan, xamais puiden entender eses abundantísimos banquetes, cando había xente moi preto pasándoo mal. E as compras, os agasallos, os desexos de felicidade e boa ventura que as xentes diríxense ata que acaban as rebaixas.
O Nadal é a maior das aberracións.
Primeiro porque se celebra o nacemento de alguén que nunca existiu.
Segundo porque se celebra o nacemento dun mito que fose moito mellor que non se tivese creado.
Terceiro porque os crentes (que son os que nos embarcaron nesta aberración) celebran todo menos o nacemento dese mito.
Cuarto porque os non crentes súmanse ao aquelarre con máis intensidade aínda que os crentes.
Quinto porque esa festa cristiá converteuse no maior malgasto consumista que poida concibirse.
Sexto porque a pobreza, o fame, a enfermidade, a soidade, e a infancia abandonada, por contraste con esa felicidade ficticia e ostentosa, vólvense insoportables.
Sétimo porque a esa caterva indesexable de famosos e futbolistas dáselle por visitar nesas datas aos pobres, enfermos e desamparados, tratando descaradamente de lavar a súa conciencia con premeditación anual.
Nunca pasei fame, nin fun pobre, nin pasei uns Nadais enfermo, nin só, nin tiven unha infancia sen amor, pero toda a mina vida sentín o Nadal como unhas datas insoportables. Nunca quixen participar nesa monstruosidad de sentimentos atopados. Nunca fun feliz en Nadal. Por iso agora, no Lissos a miña felicidade non ten límites. Estou fóra do lugar no que menos quixese estar nestes momentos, e no lugar no que máis quixese estar nestes momentos.
Ás veces a vida é así de perfecta.

¡Ah, o bo de non viaxar en avión! Todo é lento. Achégaste aos lugares mentres ceas, e despois vaste a dar un paseo polo barco, e logo a tomar un té á cafetería, e charlas tranquilamente, e les, e pensas, sobre todo aproveitas para pensar. En avión sempre estás chegando, sen tempo a nada. Para que quere “gañar” tanto tempo a xente? E gañarllo a quen, contra quen, á conta de que, para estar onde, facendo que, sentindo que? Esa présa toleada para non chegar a ningún sitio. Van correndo para facerse fotos que ensinarán a quen non quere velas. E todo rápido, rápido. Gústame imaxinalos filmados por unha cámara rápida, cenital, apresurados como nas películas de cine mudo, chegando rápidos a Cancún, ou ao África Central, ou a Mikonos, dándose bronceador a velocidade oito fotogramas por segundo, devorando almorzos, asándose ao sol, gritando “pataca” ou “Wiky” diante dunha cámara parva, bailando o moreno en discotecas charramangueiras, bébedos, a toda hostia, sen respiro, sen pensamento. Subindo as escadas do avión de volta coa velocidade, non do cine cómico senón do cine patético. E chegando á súa rutina de todos os días, onde todo cóbrase a lentitude da morte. E xa se inventaron outra enfermidade: “a depresión post vacacións”.
E iso véndenllo como “cultura do lecer”.

Espero que a crise, no canto de cebarse cos pensionistas, os parados e os inmigrantes, sexa desapiadada con eses inmensos rabaños de turistas que arrasan os países, as culturas e a natureza; que os deixe en casa durante uns anos, para darlle un respiro ao planeta, para non sacarlle as cores á Terra.
A clase media non merece compasión.