ESMIRNA: etimoloxía.

A Esmirna, en turco chámaselle Izmir (Ismir, con “s” sonoro), é unha contracción do nome grego “Smirni” (Ismirni) que á súa vez é unha evolución do antigo Smirne (Esmirne) que deu o noso Esmirna que é como deberiamos chamala.
Esmirna provén da mesma raíz que mirra. Esmirna sería o lugar onde crecen as árbores da mirra.
A raíz de mirra é “myrrh”, que significa “amargura”, relaciónase co sufrimento.
É terrible constatar unha e outra vez que son os campos da dor os que producen as mellores colleitas de creación, que a maior parte da beleza que os seres humanos conseguiron, foi destilada dos acios do sufrimento. Parece haber una lei ineludible que di que a beleza é directamente proporcional á dor que a produce. E este regra en Esmirna vólvese realidade cegadora.
”Todo é máis belo cunhas cantas pingas de tristeza” di Kafka. Gustaríame que Kafka coñecese esta cidade, encantaríalle. Vela a través dos seus ollos, ler a narración dun paseo nocturno por Basmane ou polas rúas baleiras de Kemeralti cando xa pecharon todos os comercios, e todo o barrio queda absolutamente deserto, poéticamente deserto, abrumadoramente deserto; porque as voces que durante o día saturan o espazo, de noite deixan un silencio densamente baleiro, e amargo como mel de xenxibre. Sería marabilloso ler os seus pensamentos mentres paseaba polos barrios antigos de Esmirna máis que por esa Praga tan dolorosa, tan sen mar, tan… kafkiana. Aquí, a sensación de abandono é máis primaria, menos angustiosa, case alegre, exuberante. Melancolía de nubes invisibles de cheiros asiáticos. Alí onde polo día estaban os sacos do “köri” (curri), da “kna” (xena), da “tarçin” (canela), da “kireç” (tila), da “papatya” (manzanilla), de “kirmizi biber” (pimentón), de “kara biber” (pementa negra)…, todos esas especias, agora secuestradas nas pequenas tendas, deixan polas noites un baleiro de bafos perfumados, que cando un camiña polas pequenas rúas solitarias do gran bazar aberto de Izmir, vánseche metendo na alma até deixarche sen pensamentos e sen recordos.

ESMIRNA: mitoloxía.

Tamén a mitoloxía de Esmirna é fascinante. Conta que Adonis era fillo de Cíniras, rei de Pafos en Chipre, e da súa filla Esmirna (Mirra).
Afrodita fixera que Esmirna namorásese do seu pai e deitásese con el cando este estaba bébedo, en represalia por dicir que a súa filla era máis bela que ela.
Cando o rei decatouse do seu embarazo, tratou de matala pero Afrodita compadecéndose dela converteuna nunha árbore de mirra. Adonis naceu da árbore no que Esmirna converteuse. Adonis era dunha gran beleza. Ao nacer, Afrodita colocouno nun cofre que confiou a Persefone, deusa dos infernos. Esta negouse a devolvelo, levou o preito ante Zeus quen decidiu que pasase seis meses nos infernos con Persefone e seis meses no Olimpo con Afrodita.
Afrodita véndoo espido mentres durmía namorouse del.
Un día un xabaril enviado por Artemisa esnaquizouno cos seus cabeiros. Do sangue de Adonis que se verteu, naceron as flores que chamamos anemones. Aínda que hai outra lenda que di que foi Ares quen matou a Adonis. Cando Afrodita foi a socorrerlle feriuse coas silveiras e das pingas de sangue que derramou xurdiron as rosas.
É unha magoa que os antigos gregos non coñecesen os tulipáns que son hoxe o símbolo de Izmir (tamén de Istambul, e de Turquía), quizá as bágoas da deusa ao caer sobre o Exeo, ao chorar a morte de Adonis, fosen entón a orixe dos tulipáns. Pero foron os turcos quen os trouxeron con eles, desde as montañas de Kazaxistán, cando chegaron a Ananatolia. No século XVI e XVII chegaron os tulipáns a Europa. Foi en Holanda onde crearon unha autèntica paixón, a chamada “tulipomania”.

ESMIRNA: historia.

Esmirna é a cidade máis antiga do Exeo, anterior a Troia (VI). As escavacións realizadas a mediados do século pasado demostraron que é contemporánea de Troia I e II. As escavacións mostraron que a cidade estaba habitada xa na metade do terceiro milenio a. C. Parece que os habitantes prehelénicos da cidade eran o pobo anatolio ao que os gregos chamaban leléxios. Esta primeira Esmirna estaba ao final do golfo, no que hoxe é Tepekule, á beira do barrio de Bayrakli, no mesmo vértice da ría. Alí pódense visitar as súas ruínas, bastante abandonadas. Aínda que hoxe a cidade xa está unida a este barrio, en realidade está a oito quilómetros do que sería o centro da actual Esmirna.
Entre o 1000 e 1200 a. C. formou parte do imperio hitita.
Os pobos helénicos chegaron a Esmirna a principios do primeiro milenio a. C. coa migración eolia tras o derrube micénico.
No século VII, colonos eolios procedentes de Lesbos apoderáronse da rexión e fundaron unha colonia que se desenvolveu con rapidez. Despois os xonios de Colofón establecéronse nela.
Coa ocupación xonia chega o seu maior esplendor.
Dise que no século VIII a. C. viviu en Esmirna Homero, e que foi aquí onde escribiu a Iliada e a Odisea, as dúas obras cume da literatura universal.
As escavacións de Tepekule puxeron ao descuberto os restos dun templo a Atenea, que é do 640 a. C. e que é o primeiro templo de Asia menor a esta deusa. Foi destruído durante o saqueo de Esmirna por o rei lidio Aliates. Os esmirnenses reconstruíron de novo o templo e esta vez foi o medo Rapagón quen o destruiu no 545 a. C. Aínda que o templo foi reconstruído sobre o 500 a. C., a cidade comezou unha longa decadencia que a conduciu a ser un grupo de aldeas na época clásica, e que é definitivamente abandonada a comezo do helenismo cando é reconstruída ao pé do Monte Pagus (hoxe Kadifekale) uns oito quilómetros máis ao sur, practicamente onde hoxe se atopa o centro da cidade.
A refundación da cidade atribúeselle a Alexandre o Grande que pasou por aquí camiño da súa querida Éfeso (a 80 km. ao sur), aínda que en realidade a construción da nova cidade é vinte anos posterior á morte do macedonio, e débese, non a el, senón a un dos seus xenerais, Lisímaco, no 280 a. C.
Esmirna converteuse nunha florecente cidade durante o helenismo e a época romana. Chegou a ter 100.000 habitantes. Durante estas épocas construíronse fermosos edificiós públicos, o que unido ao marabilloso lugar no que se atopa, espertou a admiración de poetas e artistas ao longo de toda a antigüidade.
As murallas que se conservan no cume do monte Pago, hoxe Kadifekale (kastelo de veludo), son na súa orixe helenísticas, sobre as que están as reconstrucións romanas, bizantinas e otomás.
O único edificio conservado é o Ágora. Está no medio da ladeira do monte Pago, sobre o porto. Foi destruído no terremoto do 178 d. C. que destruíu a cidade na súa totalidade. Foi Fauistina II, muller de Marco Aurelio, quen o reconstruíu pouco tempo despois.
Algunhas das esculturas atopadas nestas ruínas atópanse no museo arqueolóxico de Esmirna. Destacan as estatuas de Poseidón e Deméter, que son da época imperial romana. As dúas esculturas simbolizan as dúas principais fontes de riqueza da antiga Esmirna: o comercio marítimo e a agricultura. Poseidón, é o deus do mar e Deméter, a deusas das colleitas.
Hititas, gregos, persas, xudeus, romanos..., e como non? tamén chegaron os cristiáns, e como sempre, con eles trouxeron a violencia e a crispación, o fanatismo e a intolerancia, tolemia desesperada do acosado, o deliro incendiario do aterrorizado.

”Carta á Igrexa de Esmirna.
Esta cidade, destruída por un terremoto e reconstruída con magnificencia, debe o seu novo esplendor ao emperador de Roma. Imponse, pois, o culto ao César. Para os cristiáns é fonte de tribulacións. Hai, ademais, conflitos co xudaísmo. As penalidades van aumentar. Que a igrexa, herdeira do auténtico Israel, mantéñase fiel ata a morte. Revivirá como reviviu a cidade.”
«Ao Anxo da Igrexa de Esmirna escribe: isto di o Primeiro e o Ultimo, o que estivo morto e reviviu. Coñezo a túa tribulación e a túa pobreza, aínda que es rico, e as calumnias dos que se chaman xudeus sen selo, e son na realidade unha sinagoga de Satanás. Non temas polo que vas sufrir: o diaño vai meter a algúns de vós no cárcere para que sexades tentados, e sufriredes unha tribulación de dez días. Mantente fiel ata a morte e dareiche a coroa da vida. O que teña oídos, oia o que o Espírito di ás igrexas: o vencedor non sufrirá dano da morte segunda».
(Apc. 2,8-11).
Chegaron árabes, xitanos, kurdos, sefarditas… Esmirna foi desexada por todos.
O incansable viaxeiro e escritor otomán Evliya Çelebi visitou Esmirna en 1671. A descrición que fai da cidade transmite esa sensación de vida afable, mariñeira e axitada que segue tendo máis de tres séculos despois.
"Cada ano van e veñen aquí mil barcos. Todos os estranxeiros viven ao norte da cidade e van ás súas casas en barcos.
Cada barco dispara un canón. En Izmir sempre óese aos canóns. Nas rúas hai tanta xente que parece un mar de persoas. É unha cidade moi barata. Por que cada día hai un intenso tráfico de centenares de miles de camelos, cabalos e mulos desde as cidades árabes e Irán. Son famosos as granadas, as améndoas, o xabón, o mel e o pan de Izmir. Todas as beirarrúas de Izmir son brancas.
O pobo é rico e amigable. Ponse roupa de pano e de tea preciosa. As mulleres levan capas de pano e poñen gorros de seda que envolven en estopillas.
En Izmir nin lles tocan aos estranxeiros, se alguén se comporta mal con eles, lévanselle inmediamente os axentes de seguridade ao xuíz civil."

Poucas cidades recibiron máis sitios, masacres, terremotos, pragas, incendios guerras… que esta.

UNHA VIAXE, VIAXE. (X)

ESMIRNA-IZMIR

xoves 26

O azafato do autobús anuncia que os que se baixen no centro de Izmir deben facelo nese momento.
Baixámonos, pero non é o centro senón a parte máis afastada de Balçova, o primeiro barrio de Izmir que se atopa un, cando vén desde Çesme.

Ao fin chegamos a Esmirna. Neste momento fáiseme dolorosamente patente todo o tempo que estiven fóra. Doume conta tamén que non é que viva en Vigo e veña aquí de viaxe, senón que vivo aquí e vou a Vigo a traballar. Son un emigrante que vén pasar o seu tempo libre ao seu lugar de orixe. Por isto agora non sinto que estea de viaxe, senón de que cheguei. E como dicía Lobo Antunes: as viaxes son como os libros, empézaos un con inquietude e termínaos con melancolía. Eu sinto agora esa melancolía alegre do que chegou. Despois partirei, pero ata que volva aquí de novo, non terminará a viaxe.

En que momento o ir converteuse se en volver, partir en regresar, a meta en saída? En que momento as vacacións foron a verdade, e o tempo entre elas a ficción? Cal foi o preciso instante no que foi máis doloroso volver que partir? Cando deixei “estraños por amigos”?
Quixese saber cando estes dous extremos de Europa se cambiáron de lugar, cando estas dúas cidades que tan misteriosamente se parecen como dúas siamesas, cambiaron a dirección da miña alma, cando se mudou o compás dos meus sentimentos.

Como ía saber eu que cando a miña amiga L., que entón se chamaba S., me regalou aquel libro de Nazim Hikmet, conduciríame a este país, e despois a esta cidade, e despois a aquel barco onde coñecín a outro Nazim, e despois a este barrio onde coñecín ao seu pai Ismail bey, a súa nai, a súa muller, os seus fillos, os seus amigos, a Ahmet, á súa muller aos seus fillos á súa nai, aos pais da súa muller, aos irmáns da súa muller, aos amigos M., Ç., N., e a Atnam, ao que os deuses levaron logo por a súa divina envexa… Cando cheguei a este país, a esta xente, a esta cultura… foi como nacer de novo, pero sendo eu quen decidise, e non o azar. Ou quizá debese decir: “ sendo o azar tamén quen decide, pero coa diferenza de que son consciente cando se desenvolven os acontecementos”. Un novo país, un novo pai, un novos irmáns, novos amigos, un novo idioma que comezar a balbucear… E todo por un libro, por un escritor, por un comunista que escribía fermosos poemas en defensa dos débiles, da liberdade, da vida…, do que Gamoneda escribe “Menos mal que amábamos la tristeza y la lluvia./ También pensábamos que nuestros poemas serían capaces de labrar la tierra/ y que plantaríamos árboles inmortales”.
Nazim Hikmet morreu en Moscova exiliado e perseguido por esa outra Turquía reaccionaria, desapiadada e fanática. Tamén hai dúas Turquías, e tamén unha das dúas “ha de helarte el corazón”. Pero son os inimigos os que deciden sobre o perigo que supón escribir poemas como estes:

NÚMEROS

” (…) dünia savasi : I
dünia savasi : II
14´dean 18´e, 39´dan 45´e 10 yil 54 milyon ölü
49 milyon sakat
ölülerle sakatlanrin memleketi
103 milyon nüfuslu bir memleket (…)?

(…guerra mundial : I
guerra mundial : II
do 14 ao 18, do 39 ao 45, en 10 anos 54 millóns de mortos
49 millóns de mutilados
un país de mortos e mutilados
un país de 103 millóns de habitantes)


A CERCA DO VIVIR

I

O vivir non admite bromas.
Has de vivir con toda seriedade,
como unha ardilla, por exemplo;
é dicir, sen esperar nada fora e máis aló do vivir;
é dicir, toda a túa tarefa resúmese nunha palabra:
Vivir.
Has de tomar en serio o vivir.
É dicir, ata tal punto e de tal xeito
que aínda tendo os brazos atados ás costas,
e as costas pegadas ao paredón,
ou ben levando grandes lentes
e lucindo bata branca nun laboratorio,
has de saber morrer polos homes.
E ademais por homes que quizais nunca viches,
e ademais sen que ninguén che obrigue a facelo,
e ademais sabendo que a cousa máis real e bela é
Vivir.
É dicir:
has de tomar tan en serio o vivir
que aos setenta anos, por exemplo,
se fose necesario plantarías oliveiras
sen pensar que algún día serían para os teus fillos;
debes facelo, amigo, debes facelo,
non porque, aínda que a temas, non creas na morte,
senón porque vivir é a túa tarefa.

II

Sucede, por exemplo,
que estamos moi enfermos;
que habemos de soportar unha difícil operación;
que cabe a posibilidade
de que non volvamos levantarnos da branca mesa.
Aínda que sexa imposible non sentir
a tristeza de partir antes de tempo,
seguiremos rindo co último chiste,
mirando pola fiestra para ver
se o tempo segue chuvioso,
esperando con impaciencia
as últimas noticias de prensa.
Sucede, por exemplo, que estamos na fronte,
por algo, por exemplo, que vale a pena que se loite.
Nada máis comezar o ataque, ao primeiro movemento,
Pode un cair cara a terra, e morrer.
Todo isto habemos de aceptalo con singular valor,
e a pesar de todo, preocuparnos apaixonadamente
por esa guerra que pode durar anos e anos.
Sucede
que estamos no cárcere.
Sucede
que nos achegamos
aos cincuenta anos,
e que falten dezaoito máis
para ver abrirse as portas de ferro.
Con todo, habemos de seguir vivindo cos de fóra,
cos homes, os animais, os conflitos e os ventos,
é dicir, con todo o mundo exterior que se acha
tras o muro dos nosos sufrimentos;
é dicir: esteamos onde esteamos
habemos de vivir
coma se nunca houbésemos de morrer.

III

Arrefriarase este mundo,
unha estrela entre as estrelas;
por outra banda unha das máis pequenas do universo,
é dicir, unha pinga brillante no veludo azul,
é dicir, este inmenso mundo noso.
Arrefriarase este mundo un día,
algún día deslizarase
na cega tebra do infinito
-non como unha bóla de neve,
non como unha nube morta-,
como unha noz baleira.
Desde agora mesmo hase de sufrir por todo isto,
ha de sentirse a súa tristeza desde agora,
tanto ha de amarse o mundo en todo instante,
háselle de amar tan conscientemente
que se poida dicir: vivín.

AUTOBIOGRAFIA

Nacín en 1902
non volvín nunca á miña cidade natal
non me gustan os retornos
aos tres anos en Alepo era neto do baxá
aos dezanove estudante na universidade comunista de Moscova
aos corenta e nove outra vez en Moscova invitado polo Comité Central
e desde os catorce anos son poeta

hai homes que coñecen as diferentes clases de herbas; outros, de peixes;
eu, de separacións
hai homes que se saben de memoria o nome de cada estrela;
eu, de nostalxias

durmín nos cárceres e nos grandes hoteis
coñecín o fame e tamén a folga de fame e non hai prato
que non probe
aos trinta anos quixeron aforcarme
aos corenta e oito quixeron concederme o Premio mundial da Paz
e concedéronmo
aos trinta e seis durante medio ano só puiden percorrer catro metros
cadrados de formigón
aos cincuenta e nove voei desde Praga á Habana
en dezaoito horas
non coñecín a Lenin pero fixen a garda de honra xunto ao seu féretro en 1924
en 1961 o mausoleo que visito son os seus libros
intentaron afastarme do meu partido
pero fracasaron
tampouco fun esmagado polos ídolos caídos
en 1951 viaxei por mar cara á morte cun novo camarada
en 1952 co corazón cascado esperei a morte durante catro meses
estiven locamente celoso das mulleres ás que amei
non envexei a ninguén nin sequera a Charlot
enganei ás miñas mulleres
pero nunca falei mal dos meus amigos ás súas costas
bebín pero non son un borracho
tiven a sorte de gañarme sempre o pan coa suor da miña fronte
se mentín foi porque sentín vergoña allea
por piedade
pero tamén mentín porque si
montei en tren en avión e en coche
a maioría non pode facelo
fun á ópera
a maioría non pode ir e nin sequera sabe que existe
con todo desde 1921 non vou a moitos dos sitios
onde vai a maioría a mesquita a igrexa a sinagoga
o templo o curandeiro
pero ás veces gústame que me lean a borra do café
publicóuseme en trinta ou corenta linguas
pero estou prohibido en Turquía na miña propia lingua
ata agora non tiven cancro
tampouco é obrigatorio
nunca serei primeiro ministro ou algo parecido
tampouco me gustaría selo
nunca fun á guerra
non descendín aos refuxios no medio da
noite non percorrín os camiños do exilio baixo o voo rasante dos avións
pero me namorei xa preto dos sesenta
camaradas en poucas palabras
hoxe en Berlín aínda que morto de nostalxia
podo dicir que vivín como un home
pero os anos que me quedan por vivir
e as cousas que poidan sucederme
quen o sabe?

(Esta autobiografía foi escrita en Berlín Oriental o 11 de setembro de 1961)

UNHA VIAXE, VIAXE. (IX) Chegada a Turquía

Xoves 26 de decembro

Ás cinco da tarde sae o barco para Çesme.
Achégase o momento máis conflitivo da viaxe: a aduana turca. Chamada a Galicia, mantendo o teléfono acendido mentres pasamos os trámites da aduana. O policía que está no computador é novato, non sabe buscar o nome. Nervios. Tarda. Tensión. Chama a un compañeiro e volve comezar o proceso. Termina. Colgamos o teléfono… ¡e vémonos fóra do edificio sen que nin sequera revísennos a equipaxe!

Taxi á estación de autobuses. Autobús a Izmir.
E xoves, por fin chegamos a casa. Un longo camiño ata aquí. Sete días levounos chegar. Tres trens, tres barcos, taxis, autobús, metro… Pero ao final, toda a tranquilidade do mundo.
Nunha hora chegaremos á querida Esmirna. Chegarei aos meus dous centros do mundo: Ismail bey, e o balcón de Ahmet. As dúas únicas cousas irrenunciables que ten este planeta.

Sempre que chego pregúntome como é posible que poida vivir noutro sitio que non sexa este. Sempre que me vou pregúntome como é posible que sexa capaz de deixalo. Pero o diñeiro fainos escravos a todos. Algúns teñen a sorte de poder gañalo onde lles gusta vivir, e outros non.
Non podo explicar o que sinto ao estar neste país. Aparentemente Turquía tiña todos as características para que se me fixera incómoda, e contra todo prognóstico quedei fascinado por el desde que crucei a súa fronteira na Tracia a primeira vez que vin, fai xa tantos anos. Foi un frechazo…, e Esmirna foi a frecha.

Para min hai tres países que sempre se me pareceron: Rusia, España e Turquía. É posible que sexan os máis diferente a aquel no que nacín. Quizá máis que buscar un reflexo do que somos no que amamos, busquemos en realidade o que non somos, aquilo que nos falta, “a outra metade da alma que perdemos ao caer neste mundo”.

Gustaríame poder sentir por España amor no canto de odio, gustaríame poder vela cos ollos da bondade e non cos ollos do rancor que sempre sente a escravitude cara a quen escraviza. Se fose libre, ata podería unirme a ela para sempre. Pero por nacer condenado a esa unión sen o meu consentimento, só podo sentir por ese país desprezo e rancor. E non me gusta sentir isto. Quizá o que nunca lle perdoe, máis que o feito de que me obrigue a permanecer unido a ela contra a miña vontade, sexa o feito de que me obrigou a vivir con odio no meu corazón. Porque sei que eu non nacín para odiar.

E iso que chaman España (da que quito a Galicia, Euskadi e Cataluña) ten algunhas das cousas que máis me fascinan do mundo: a sinagoga Samuel Leví de Toledo, Velázquez (que era un xudeu portugués), Goya, a paella, Quevedo, Unamuno (que era vasco), Fernando de Rojas (que era xudeu), as chairas castelás, Miguel Hernández, a cerámica de Talavera, Buñuel, Erice, o flamenco, La Niña de los Peines, Lorca, Toledo, o Ribera del Duero, Los Monegros, O Greco (que era cretense), O Greco, o Greco, O Quixote, o xerez Pedro Ximénez, os republicanos do 36, Durruti (que era do mundo), O Enterro do Conde de Orgaz (dun cretense), Picasso, a tortilla de patacas, Machado, o prerrománico ramirense…

España, Rusia e Turquía. Países de contrastes imposibles, de delirios desmesurados, de irracionalidade desapiadada, de absurdo, de surrealismo, de misticismos sublimes, de poetas estremecedores, de sensibilidade e brutalidade extremas.

Curiosamente os tres teñen no centro do seu corpo chairas ardentes que lles abrasan e xéanlles as entrañas e que lles impulsaron a saciar esa desesperación conquistando territorios e mares. Dos tres países, é posible que o que menos teña perdido a súa esencia sexa Turquía. Aínda que hai que dicir que a súa “homologación” ou uniformidade co mundo “occidental” é galopante.

Aparentemente Turquía é un mundo bronco, recio, intenso, violento, machista, militar, religioso… Pero cando un a coñece máis profundamente, descobre que detrás desa primeira aparencia existe unha vida chea de delicadeza, de refinamento, de sensibilidade, de tenrura, de feminidad, de lirismo, de emotividade. Un mundo bondadoso, amigable, que comparte e acepta, un mundo que che desarma coa súa asombrosa hospitalidade. Esa contradición extrema está no individuo e no país, na paisaxe e na súa cultura, na súa gastronomía e na súa música, na súa política e na súa historia. Puiden ver os trazos máis negativos que teñen e tamén o máis positivos. Non se pode ter unha moeda dunha soa cara, a tomas co anverso e reverso, ou a deixas.

Hai cousas que en Turquía que resultan certamente insoportables. Algunhas delas son tan insoportables como as que había en Europa cincuenta anos atrás. Son produto dese nacionalismo fascistoide e populista chamado kemalismo, do atraso económico, dunha reaccionaria compresión do islán (aínda que sexa a menos reaccionaria das existentes), de tradicións moi arraigadas, ou da incultura (cando un le os libros de texto dos escolares, sinxelamente, alucina).
É terrible ver aos nenos traballando en talleres, realizando o traballo de adultos, con horarios interminables. É unha visión á que non se pode afacer ninguén. Ás veces fun a buscar a algún amigo á fábrica, ao final do día, e puiden ver o terrible cansazo reflectido na cara de nenos de once e doce anos que levaban todo o día traballando como homes. É desesperante.
Despois está a situación da muller. Excede o imaxinable. Son concepcións tan profundas e tan alucinantes que non parecen reais. O turco en xeral ten a completa seguridade de que a muller é inferior ao home. Está disposto a defender, “razoar” e “teorizar” esta aberración durante as horas que sexa preciso. O turco progresista cre o mesmo pero está disposto a negalo, e ata a loitar porque deixe de ser así. Pero na súa vida diaria, en relación coas mulleres da súa casa ou das que trata, o seu machismo profundo non difire moito do turco medio. Como en todo hai numerosas excepcións que nunha sociedade tan profundamente machista, teñen un mérito inmenso.
É certo que nas universidades, entre a mocidade do centro das cidades europeizadas, os comportamentos entre mozos de distintos sexos imita o de calquera cidade europea, pero este aparente cambio ten moito diso, de imitación, máis que dun cambio real respecto dese machismo que está enraizado no máis profundo do home turco.

A situación está cambiando, pero faio cunha lentitude que colmaría a paciencia do mismo Buda, e léxicamente este cambio comeza polo máis superficial. Como exemplo podo dicir que esa tradición dos matrimonios concertados polas familias, forma da que casaron todos os meus amigos turcos menos un, sobrevive aínda hoxe. O meu amigo N. (que se considera socialista) hai pouco máis dun ano que casou á súa filla nun matrimonio concertado no que a moza non tivo nin unha palabra que dicir. A filla do meu amigo Ahmet casou con quen ela elixiu. A diferenza veu porque a segunda foi á universidade e a primeira non. E estamos falando dun barrio da cidade máis europeizada de Turquía. Un pódese imaxinar o que é o resto do país.
Aínda así hai que dicir que dentro das casas, a diferenza na relación entre o marido e a esposa, entre os fillos homes e as fillas, entre nais e fillos, non difire en case nada da de calquera familia convencional europea.
O feito de que o Corán diga que o home e a muller son iguais, como o son entre si as púas dun peite, non significa nada para un turco. E aínda pertencendo ao islán máis suave e moderado de todo o mundo islámico, as súas tradicións turcas, e a influencia árabe deron como resultados unha sociedade profundamente discriminatoria coas mulleres.
A falta de liberdades civís, a inculcación de case todos os dereitos humanos, a presenza atafegante do exército e o militarismo na sociedade, a terrible situación dos kurdos, a corrupción xeneralizada, a precaria sanidade… e o nacionalismo fanático de grandes sectores da poboación.
Pero hai unha Turquía que loitou polas liberdades dunha forma incansable e heroica, que se enfrontou á barbarie, ás inxustizas e á ignorancia con tanta forza que asustou de tal forma ás forzas reaccionarias que çestas vironse obrigadas a dar innumerables golpes de estado. E estes son a máis fiable proba da intensidade e profundidade da loita.

Con todo o bo e o malo Turquía sedúce, hipnotiza, fascína, meteseche no sangue e na alma.
Desentrañar as causas sería longo e dificultoso, e tampouco sei se merecería a pena, porque sería como destripar un soño. A sedución deber ter ese algo de irracional, de misterio, de sorpresa. Pero se tivese que apuntar algunha causa sinalaría a súa incrible hospitalidade. Para os que chegamos de culturas individualistas, introvertidas, nas que as leis da hospitalidade perdéronse fai moito (se algún día existiron), o comprobar que sentido tan profundo teñen os turcos desa palabra, sorprende, asombra. De aí provén esa sensación que un ten ao saír á rúa, a sensación de que todos os que che rodean son amigos e non inimigos ou indiferentes como ocorre no noso competitivo mundo. O turista xeralmente pode ver soamente uns leves trazos da amabilidade dos turcos, o atentos que son, como se desviven por que estean ben, por levarlles aos sitios polos que preguntan, por facerlles a estancia agradable.
Tamén pode ver os máis mezquinos: hai unha mafia branca disposta a sablear ao turista de todas as formas posibles. Desde as axencias de viaxes dos países de orixe ata o regreso, unha caterva de mafiosiños está disposta a quitarlle ao turista todo o que poidan. Conchabados os guías cos hoteis, os condutores de autobús cos vendedores de souvenirs, os restaurantes cos taxistas… todos repártense o pastel do adoceado turista de “tour”, en comisións do que lle logran quitar ao engreído “occidental” que coa súa ridícula superioridade cre estar facendo un negocio redondo, mentres os turcos, disfrazados de ineptos, alixéiranlles o peto. O yuppie francés vaise encantado crendo que leva un kilim antigo, polo que pagou un prezo que os comerciante celebran con raki. O que el non sabe é que a “antigüidade” da alfombra conseguiuna o intelixente comerciante turco pondo o kilim nunha rúa de intenso tráfico para que os coches pasen sobre el. Así, roda tras roda, é como consegue darlle esa “antigüidade” que tanto engaiola ao burgués francés que volve a París encantado. Ao final non queda outro remedio que aplaudir ao xusticieiro comerciante turco que consegue que o pedante superioridade do “occidental” leve o seu merecido.

Sería moi doloroso para “occidente” saber cantas desas cousas que el considera consecucións da súa civilización, son en realidade de orixe turca: desde o café aos tulipans, a musaka ao yogurt.
Europa, historicamente sentiuse ameazada por ese interese turco de estenderse cara ao oeste. E esa ameaza foi agrandada por un catolicismo que sempre se sentiu obrigado a defender a Europa cristiá do invasor otomán que era inaceptablemente musulmán. E a substitución dese deber de salvagardar a Europa do invasor otomán aínda pode verse nos razoamentos que fai a dereita europea (e non só a dereita) no seu intento de que non entre Turquía na Unión Europea, invocando pretextos non moi diferentes aos que aqueles dexenerados papas emitían fai séculos. O eurocentrismo levántase sobre o desprezo, a ignorancia e o desinterese de todo o que está fóra das súas fronteiras.
O que logra convivir de verdade cos turcos, nas súas casas, nos seus café, nas súas festas, nos seus ritos, dáse conta da magnitude que ten a palabra hospitalidade entre eles. É asombrosa. A plabra “misafir” é un talismán que o cambia todo. O traducila por “hosped” ou “invitado” non reflexa todo o significado que garda. Escribía Pierre Loti en 1913: “Todos ofrécenme os seus desexos dunha feliz viaxe e suplícanme que volva outra vez. A GRATITUDE TURCA NON SE CANSA XAMAIS”

QUE É UN PAÍS?

Cando se visita un país esquécese case sempre de que o fundamental dun país é a xente.
Percorren miles de quilómetros para ver monumentos, paisaxes, praias, edificacións, parques, montañas, lagos, museos…
Percorrer miles de quilómetros para saber como eran os antepasados remotos que vivían nun territorio, e nada lles importe como son os seres humanos que viven hoxe nese mesmo territorio.
Volven de Exipto, da India, de Turquía, de Xapón ou Grecia habendo percorrido mil ruínas, cen templos, cincuenta paisaxes marabillosas…, e sen haberse achegado nin vagamente ao elemento fundamental dun país: aos seres humanos que o poboan. Quizá a algún comerciante nun bazar, ao camareiro do bar do hotel, a algún ligue ocasional…, pero nada auténtico.
Cantas persoas fan unha viaxe para entender aos seres humanos dun lugar determinado? E pola contra cantos o fan para comprender a proporción dun templo, a floración das cerdeiras, a beleza dos desertos ou o espectáculo de ver amencer no cume dalgunha montaña mítica? Está claro que hai moitos bos viaxeiros (o turista non conta como animal racional), pero a gran maioría da xente que viaxe só vai buscando un cambio xeográfico e, como moito, coñecer cousas “famosas”. A palabra que empregan as axencias que lles venden as viaxes é o suficientemente clara: “paquete”. Véndenlles un “paquete”. Nel vai todo incluído: hotel, pensión completa ou incompleta, visita á pirámide de…, excursión ás cataratas de…
Pero nunca está incluído o esencial: as persoas, os habitantes, a vida real. En xeral, non se contempla que a causa fundamental para desprazarse a un país sexa ver, coñecer, estar con sere humano, cousa que sempre será máis excepcional que as ruínas de Delfos, ou o lago Tikikaka.
Dirase que é unha tarefa dificultosa, que a barreira do idioma é insuperable, que é imposible obviar a liña divisoria que existe entre o autóctono e o visitante, que en tan pouco tempo como se pode comprender á idiosincrasia dun país etc.
Estúpidas escusas.
A causa real é que só se viaxa para cambiar de lugar, para poder preocuparse mellor dun mesmo por un tempo determinado, sen que un horario obstaculíceche a empresa fundamental de non interesarse de verdade por nada que non sexa un mesmo.
A xente colecciona unha retahíla impresionante de países que visitaron e non coñeceron, dos que sabe todo menos o fundamental: quen e como son os seus habitantes. Porque eles son o único capaz de explicar a natureza, a historia, a cultura e as súas manifestacións.
Cando comeza un a coñecer, é cando verdadeiramente se fascina. Cando se profunda é cando comeza un a atopar os tesouros. A superficie está arrasada, esquilmada, erma.
Tempo e insistencia, esforzo e paciencia, todo o realmente interesante está nas profundidade. E o camiños para chegar sempre pasas os polas persoas, elas son a chave.

De praia en praia, de país en país, de tour en tour que hostia pódese atopar?
Menos cantidade e máis calidade.
A xente, un país é a xente. O pobo, a alma do pobo, iso é un país.