O almorzo no hotel resultou un triste espectáculo. Unha familia de gregos, pai, nai, dous fillos adolescentes e unha nena pequena, arrasaron literalmente o bufé. Non comeron aos cociñeiros porque se puñan corazas cada vez que saían da cociña para repor existencias.
Ante o asombro do resto do comedor, composto case na súa totalidade por orientais, aquela xentiña grega devorou vinte e oito ovos cocidos, dezanove croissants, dezaoito bolos de pan, sete racións de manteiga, quince racións de marmelada, doce de mel, cinco litros de zume de laranxa, trinta e dous tés, corenta e cinco pasteis e quince iogures, olivas, tomates, pepino etc.O reconto do engulido foi feito pola pobre camareira que atendía o comedor. Aínda que facía xa moito tempo que todos terminaramos o noso almorzo normal, ninguén se moveu do seu sitio, porque a actuación da familia troglodita era digna de verse.
Cando terminaron, facendo xestos que indicaban que ainda quedaran con algo de fame, todos aplaudimos a fazaña.
Dado que a austera familia estaba relativamente delgada había que pensar que, unha de dúas, ou non almorzaban todos os días así, ou que unha solitaria con cinco cabezas posuía a aquelas xentes parcas no xantar. Dado que esta última causa era pouco probable, había que decidirse porque o resto dos días que non estaban no hotel Aquileas,almorzaban un un por cen (ou menos) do que lle apetecía. Ou sexa que pasaban un fame matinal máis grande que o Partenón.
O que máis me asombrou é o feito de que os pais non sentisen vergoña do espectáculo que estaban dando. E que non lle importase que todos os que estabamos asistindo a aquela frugal representación pensásemos que o resto do ano aqueles desapiadados proxenitores, sometían aos seus devoradores vástagos a unha brutal carencia alimentaria. Se toda aquela comida cabía nos seus estómagos, con qué os enchían cando non estaban en hoteis de bufé libre?
Que xentiña! Para matarnos de vergoña allea.
Imos andando ata a praza Omonia. Queremos visitar o que queda do mítico café Neón.Agradable sorpresa: aínda que que cun toque refinado que o antigo non tiña, volveu a ser o café clásico que nunca debeu deixar de ser.
O Neón foi o café máis famoso de Atenas. Case un século de vida ata que unha desas cadeas hostaleiras que converten en lixo alimenticio e económica todo o que tocan, inflinxiulle unha reforma que algúns cremos que sería mortal de necesidade. Pero ao entrar agora puidemos comprobar que a reforma última volve respectar a idea do vello café, ata mantén algúns elementos da decoración do antigo Neón.
Os cafés son as igrexas dos laicos, as sinagogas dos revolucionarios, os templos dos artistas, as capelas dos namorados, as pagodas dos amigos, as mesquitas dos conspiradores.
Deben ser protexidos e respectados como a uténticos monumentos, como pontes baixo os que pasa a vida toda, como murallas que nos protexen do noxo individualista dos fogares, do cansazo e a monotonía das fábricas, do frío da soidade.
Baixo a praza de Omonia collemos o metro cara ao Pireo. O porto máis famoso do mundo. Desde que Temístocles decidiu, cinco séculos a.C., que sería o porto de Atenas, mantivo ese privilexio ata hoxe.
Aínda que pasou por momentos de escuridade nunca deixou de ter esa resonancia que lle dá os grandes acontecementos que viviu. Aínda que O Pireo é unha cidade distinta a Atenas, debido a que os seus centros urbanos xa están unidos, practicamente funciona como un dos barrios da grande cidade.Desde a guerra do Peloponeso ata “Os mozos do Pireo”, este porto foi un lugar mítico. Hoxe é unha cidade de case douscentos mil habitantes, e o gran porto do mediterráneo. Desde aquí saen diariamente os barcos regulares que comunican coas infinitas illas que ten Grecia. Tamén o tráfico de cruceiros é intenso. Ao que hai que sumar o dos barcos comerciais cara ao Mar Negro, Oriente Medio, Suez…
Cando o visitou Chateaubriand a principios do S. XIX apenas tiña unha poboación de trescentos habitantes, en 1895 xa tiña cincuenta mil.En 1922 os turcos incendian e arrasan Esmirna. Este acontecemento provoca que cheguen as primeiras ondas de refuxiados esmirnenses a Atenas.
Ao ano seguinte Grecia e Turquía asinan o Tratado de Lausana. Uns dos acordos deste tratado consistía en desprazar aos gregos (1.200.000) que vivían en territorio turco, a Grecia, e os turcos (600.000) que vivían en territorio grego, a Turquía. A separación foi unha atrocidade, realizouse en base á relixión. E debido aos longos séculos de convivencia, en moitísimos casos a relixión xa non coincidía coa etnia. Había gregos que se converteran ao islán, e turcos que se cristianizaran.
O gran poeta Premio Nóbel, Yorgos Seferis, foi un dos gregos desprazados que tivo que deixar Esmirna. O seu poema “Negación” fai referencia a ese triste feito. “Na praia escondida / Branca como unha pomba / Deunos sede ao mediodía / Pero a auga era salgada / sobre a area loura / Escribimos o seu nome / Bela soprou a brisa / E borrouse o escrito / Con que corazón, con que alento / Que desexos e que paixón / Tomamos a vida nosa ¡que erro! / E cambiamos de vida”
Debido a este terrible suceso que os gregos chaman A Gran Catástrofe, O Pireo triplicou a súa poboación. En Grecia vívese unha situación insólita: de cada catro gregos, un é refuxiado.
Os gregos desprazados, sobre todo de Esmirna (Izmir), Istambul, Pérgamo, etc., levaban miles de anos vivindo en Asia Menor. Co seu desprazamento trouxeron a Grecia unha cultura que se foi formando en contacto cos distintos pobos cos que convivían nas costas exeas da península de Anatolia: armenios, sefarditas, xitanos, árabes…, e sobre todo turcos.
O maior tesouro que trouxeron con eles foi ese marabilloso “rembétiko”, quizá o máis importante de todos os xéneros musicais gregos, que cambiou a súa música dándolle ese peculiar ritmo lento 9/8. O rembétiko fundamentalmente veu de Esmirna (sempre Esmirna), cidade da que chegou a ser sinónimo.En Esmirna, nos café de Basmane, de Alsancak, de Kemeralte… tocábase e bailabase o rembétiko, e bebíase raki (uzo) con pratos de pepino salgado e de smek (chachik).
Tamén procede de Esmirna a danza “zeybekiko”, que está na orixe do rembétiko. Toma o nome dos “zeybeks” (mercenarios nin gregos, nin turcos, nin xitanos que vivían nos outeiros de Esmirna).
O zeybekiko é unha danza individual. Foi adaptada polos gregos e os turcos que a desenvolveron de forma distinta. Os pasos deste baile son todos improvisados o que provoca a posibilidade de que aparezan asombrosas expresións individuais.Así, centos de miles de gregos de Asia Menor, sen máis pertenzas que o posto, instaláronse como puideron nos arredores das cidades de Grecia, e en O Pireo gran cantidade deles.
Sen traballo, sen diñeiro, estrañando a súa bela e afastada cidade, reuníanse polas noites nos cafés para beber, consumir droga, planificar algún delito de supervivencia, recordar a algún amigo encarcerado, destilar a nostalxia da súa perdida cidade ou cantar algún amor desgraciado.
O rembétiko é un tango bébedo, un fado narcotizado, un blues mediterráneo. É a música da dor esquecida ata a mañá seguinte. E co novo día non queda outra cousa que facer máis que esperar a noite para que a música volva traer o esquecemento do desarraigamento, o recordo dos días felices na amada Esmirna, para sempre perdida.
Desde que chegou a Grecia o rembétiko viviu nas marxes nas que vivían estes gregos desprazados. Todas as ditaduras prohibírono, todos os ben pensantes desprezárono, todos os relixiosos condenárono. Pero as raíces que botara nos tugurios do Pireo, de Tesalónica, de Atenas… eran as da dor, e éstas son difíciles de arrincar.
Eu creo que se conservou pola pena, pola nostalxia que os esmirnenses sentían da súa cidade. O único consolo daquela terrible perda, a única forma de
seguir vivindo na súa afastada cidade era o rembétiko. Todo o contubernio de autoridade establecida, non foi capaz de acabar con el, porque el, era a verdadeira droga, o único narcótico que lles aliviaba da irreparable perda.Con Vasílis Tsitsánis o rembétiko alcanzou o ceo (ou o inferno). Despois foi redescubierto por cantautores e intelectuais. E con Hachidakis e sobre todo Teodorakis chega ao seu límite. Botou raíces en O Pireo, pero chegou desde Esmirna.
Paseando por este porto un ten a sensación de que hai enl algo asiático, esmirnense. Neses vellos rembétikos, cos seus letreiros nos que están pintados buzukis e rosas de sangue, que se atopa un ao dobrar calquera esquina. Como nas vellas e amareladas postais da Esmirna antiga. O ritmo da vida, o aspecto da xente, o tipo de comercios, as casas, os café, as comidas… e a mesma música. A alma de O Pireo e a de Esmirna parécense como dúas irmás que deixen de falarse.
Ao saír da bonita estación de O Pireo, que chega ata o mesmo porto, dirixímonos a unha das moitas axencias que venden os billetes dos barcos que van ás illas. Ao final decidimos ir a Quíos e non a Mitilene. En caso de ter problemas, Ahmet está máis cerca. Talvez á volta vingamos por esa illa. Aínda que empezo a pensar que hai unha maldición que xamais me permitirá pisar esa Eresso. Vin a illa desde o monte que hai en fronte, na costa turca; estiven en Ayvalik disposto a coller o barco con Ahmet e a familia, plan que este botou abaixo debido ao prezo desmesurado dos billetes; pasei en barco ao seu lado camiño de Istambul a primeira vez que vin a Turquía; planifiquei esta viaxe co obxectivo de estar nela uns días; pero todo inútil… Algún deus está empeñado en que non chegue nunca a pisar esa terra. Pero que outra cousa podo facer máis que intentalo?
O billete de Atenas Quíos en camarote custa 60 €.O barco sae ás cinco da tarde desde o peirao 2.
É un erro comprar o billete con cabina porque de madrugada espertaranche en pleno soño para avisarche de que chegaches a illa. Ese diñeiro da cabina é mellor gardalo para coller unha habitación nun hoteliño. No verán un pódese aforrar o diñeiro do camarote e o do hotel, pero no inverno é mellor aforrarse só o do camarote.
Decidimos ir cara ao peirao onde está atracado “noso” barco, o Lissos. Ten o nome da cidade do suroeste de Creta porque a naviera é cretense.
Fai sol, ata fai calor. Resulta extrañísimo vivir un vinte e catro de decembro sen choiva e sen frío, co ceo azul, en camiseta de manga curta e buscando a sombra.
Instalámonos nun café que hai cerca. Na súa bonita terraza, lemos, escribimos e conectámonos a internet para ver se o estado español xa é unha república, se xa se expropiaron os bancos que estiveron sangrando ao país e aos cidadáns durante décadas e agora que non poden xa quitarlles nada máis a inánimes pagáns, piden axuda aos estados, se os pobos da península xa son libres, se os obreiros deixaron de crer nos Reis Magos, e se os Reis Magos (e os do sangue máxico) foron expulsados ao exilio das grandes estupideces, se as mulleres deixaron de esperar a príncipes azuis, e se os homes deixaron de tratar ás mulleres como raíñas da súa propiedade no canto de como cidadás. En fin, pasamos o tempo buscando utopías. Persoalmente prefiro seguir lendo a Homero.Xa sei que o home é algo que ten que ser superado. Pero supérase (ou de-supera) con tanta lentitude, que fai tempo que perdín toda esperanza e todo interese nel.
Só interésanme os xenios ou os bondadosos. A inmensa masa que está entre estas dúas minorías, e da que ao fin depende todo cambio, abúrreme, asquéame e provócame un desprezo que me sae do máis profundo da alma. Xa sei que só é culpable de deixarse idiotizar polo poder que os necesita idotas, pero, ao fin, son culpables de deixarse idiotizar.
Todas as paredes están cheas de fotografías, mapas e recordos de Creta.
Viaxa bastante xente, volven a Quíos e Mitilene para pasar a ponte de Nadal nos seus lugares de orixe. O barco só para nesas dúas illas, que son das máis grandes de Grecia. En Grecia parece que non se celebra a Noite Boa e si o día de Nadal, por iso viaxan nesta noite. Tamén viaxan orientais, están en todas partes.
Desde a cuberta de arriba vemos toda a cidade de O Pireo enfronte, e o gran porto a todo o ancho, é impresionante. Cando partimos, ás cinco, atardece.Logo de percorrer todo o barco dicímonos polo estraño salón do piano. É unha sala circular cunha pequena pista de baile no medio iluminada por unha gran araña de cristal. Ten unha galería-palco a longo de todo o círculo que se ensancha nun escenario cun piano de cola. Recorda a unha bomboneira forrada de visiños cor crema ao estilo do Hollywood dos anos trinta.
Sentámonos nunha das mesas da galería, a máis próxima ao piano. Foi pura intuición, pois ao cabo dun momento, un adolescente oriental subiu ata o piano, e animado pola súa nai, brindounos un concerto de Brahms que deixou á sala muda. Cando termino houbo un espontáneo e clamoroso aplauso. O xaponés baixou a escaleira rindo e saudando, seguido pola súa orgullosa nai… E alegrounos o día.
A viaxe deslízase tranquila e suavemente. Entramos no mar Exeo que é como traspasar a porta do verdadeiro fogar.
Chamada desde Galicia á cuberta do Lissos que navega polo Exeo. A familia afastada, reunida ao redor da mesa de Noite Boa, navegando polo cosmos infinito a bordo dun pequeno e esquecido planeta, co Atlántico a estribor.
Boto de menos os bolos de vento de cabaza. É o sabor máxico do Nadal. Cominos todos os Nadais da miña vida. Esta será a primeira en que non o faga. O meu Nadal son eses bolos de vento de pel tostada e carne laranxa. Todo o demais é algo alleo, estraño. Non os venden nas pastelerías, só se poden comer na casa familiar. E nunca noutro tempo que non sexa o Nadal. E ese sabor é único e ninguén é capaz de copialo. Unha vez M. fíxoos na súa casa, seguindo tamén unha receita familiar. Tiñan outra forma, outra textura, outro sabor. Aínda sendo unha boa reposteira, os seus bolos de vento de cabaza perderan para min a máxia.
Esas receitas antigas que as familias conservan, dependen de moito máis que da calidade culinaria de quen as cociña. Hai como un idioma de sabores que chega ata nós desde as raíces do tempo. Un idioma silencioso transmitido de nais a fillas desde o principio do que somos, un río de sabor que cruza as mans femininas de xeración en xeración ata chegar ao noso padal. E como en calquera idioma, tamén este ten a súa primeira palabra, a súa palabra talismán, a súa palabra imprescindible. No idioma galaicogastronómico dos sabores, o doce de cabaza é a palabra imprescindible, esencial, irrenunciable. A primeira vez que o meu padal pronunciouna foi das mans da miña avoa, logo da miña tía, logo da miña nai, das miñas irmás… Pero viñan de moi atrás no tempo. A avoa da miña avoa xa os facía. Así ata chegar aos árabes españois que foron os primeiros. E cando os expulsaron a eles, a sublime receita quedou en mans dos xitanos. Parece ser que deles se estendeu aos paios. Non se como chegou ata a miña familia, é posible que a través dos xudeus de Ribadavia e Arnoia de onde provén a familia da miña nai, ou quizá dalgunha xitana agradecida coa especial xenerosidade que cara a eles sempre mostraron os meus antepasados.
Outro prato que adoitaba facer a familia da miña nai, son as gachas doces coa marabillosa variante galega de utilizar fariña de millo, curiosamente outro prato xitano. Quizá sexan eses sabores que tanto aprecio os que alimenten esa parte de alma xitana que teño, ancha como o mundo.
É posible que teña que asistir agora á caída en desuso dos bolos de vento de cabaza, como tiven que asistir á morte (ou á caída en desuso), na miña familia, do idioma materno da miña nai. Ela foi a primeira bilingüe da súa familia. Os seus netos son xa exclusivamente falantes dunha lingua allea.
Pero só morre o que non é capaz de manterse vivo. A nosa debilidade e a nosa covardía, a nosa indolencia e a nosa enfermiza indeferencia, foron a vía pola que nos inmolamos como pobo. Deixámolo roubar todo, perder todo. Asistimos pasmados (e aquí están todas a acepcións desta palabra) á perda de todo os que nos facía diferentes, únicos. E se son sincero creo que este pobo “non nato” desaproveitou todos os seus momentos. E agora xa non hai momentos, agora xa é tarde para todo.
O meu doce de cabaza tampouco será capaz de de sobrevivir á brutalidade dun mundo de doces industrializados, de doces alleos, de doces vendidos, de doces dos que desapareceron as mans afectivas e foran suplidos polas manquinas compradas. Un mundo onde as xentes e os pobos deixáronse seducir polo superfluo, o banal, o ficticio, o estándar, e deixaron que podrecesen as súas raíces crendo que ese follasco oco ía servir para resistir calquera vendaval. Árbores mortas que se manteñen en pé por costume, e que derrubará a máis cansada das brisas.
Perdín o idioma que tiven, e perdín, a xustiza e igualdade que non fomos capaces de conquistar, o estado que nunca tivemos. E o que é peor, perderei tamén os bolos de vento de cabaza, co seu sabor exacto de atardecer frito, de xestos mil veces repetidos de muller en muller ata chegar onde o tempo desvanécese, de porción de nube densa dourada na tixola, con sabor a canela. E que ninguén se crea que isto é o menos importante. É igual de importante, porque é o mesmo.
Ser covarde é un vicio, e ser débil é unha enfermidade. O que se deixa roubar un botón sen reaccionar, déixase quitar o traxe pola mesma covardía. É triste, doloroso, desolador, asistir a esta agonía lenta dun pobo.
Pensamentos tristes para que os deuses non sentan envexa dunha felicidade que poderían crer provocadora, esaxerada e ofensiva.
Está ben que me de conta disto na cuberta do Lissos, no mar Exeo, a piques de chegar á patria deses homes que aínda non se deixaron roubar nin idioma e nin lukum.
Pero esquezamos as desgrazas que xa non teñen remedio. Hoxe beberemos tintos de Creta deses que che fan esquecer o que parece inesquecible. E comeremos doces gregos de sabores descoñecidos, que chegan ata min desde lugares alleos, estraños, inexplicables. Idioma de sabores que non herdei, que non aprendín, que ignoraba que existisen. Pero dos que gozo coma se fosen meus.
Cea de luxo para unha boa “noite boa”, todo “á cretense”. E o rico viño de “Jania”, o porto que os veneciáns tiñan en Creta, ao que lle chamaban Cadía.
Todo o que no resto da terra ten sabor, en Creta ten o dobre de sabor. E este barco é como un pobo de Creta, e ten o nome dun pobo de Creta.
Ao saír do restaurante, nunha luxosa caixa dentro dunha luxosa bolsa, a amable dirección do Lissos regálanos unha sofisticada botella co mellor aceite do mundo (de Creta naturalmente).
Uns coleccionan bolboretas, outros coleccionan cunchas, outros amores, ata hai quen colecciona tristezas, eu colecciono lugares. Lugares dos que me fago súbdito e amante. Gárdoos no meu corazón, e vivo neles. Esmirna, Pitane, Retzimno, Delfos, Padrón, Ocaklar, O Porto, Van, Rapallo, Toledo, Anoguia, Goreme… Varios deses lugares están en Creta. E dous dos artistas que máis aprecio, O Greco e Kazantzakis, son cretenses. E tamén diría que Toledo é cretense, porque é O Greco.
Se penso na tolemia triste do Nadal en Galicia, da que por sorte este ano libreime, embárgame unha felicidade indescritible. Poucas cousas odio máis na vida que o Nadal. Desde que teño recordos, esas datas sempre me pareceron horribles. Sempre me deprimiron, me entristeceron, desesperáronme. Todo nelas é falso e cruel. Xamais puiden gozar dos meus xoguetes sen sufrir a tristeza de quen non os tiñan, xamais puiden entender eses abundantísimos banquetes, cando había xente moi preto pasándoo mal. E as compras, os agasallos, os desexos de felicidade e boa ventura que as xentes diríxense ata que acaban as rebaixas.
O Nadal é a maior das aberracións.
Primeiro porque se celebra o nacemento de alguén que nunca existiu.
Segundo porque se celebra o nacemento dun mito que fose moito mellor que non se tivese creado.
Terceiro porque os crentes (que son os que nos embarcaron nesta aberración) celebran todo menos o nacemento dese mito.
Cuarto porque os non crentes súmanse ao aquelarre con máis intensidade aínda que os crentes.
Quinto porque esa festa cristiá converteuse no maior malgasto consumista que poida concibirse.
Sexto porque a pobreza, o fame, a enfermidade, a soidade, e a infancia abandonada, por contraste con esa felicidade ficticia e ostentosa, vólvense insoportables.
Sétimo porque a esa caterva indesexable de famosos e futbolistas dáselle por visitar nesas datas aos pobres, enfermos e desamparados, tratando descaradamente de lavar a súa conciencia con premeditación anual.
Nunca pasei fame, nin fun pobre, nin pasei uns Nadais enfermo, nin só, nin tiven unha infancia sen amor, pero toda a mina vida sentín o Nadal como unhas datas insoportables. Nunca quixen participar nesa monstruosidad de sentimentos atopados. Nunca fun feliz en Nadal. Por iso agora, no Lissos a miña felicidade non ten límites. Estou fóra do lugar no que menos quixese estar nestes momentos, e no lugar no que máis quixese estar nestes momentos.
Ás veces a vida é así de perfecta.
¡Ah, o bo de non viaxar en avión! Todo é lento. Achégaste aos lugares mentres ceas, e despois vaste a dar un paseo polo barco, e logo a tomar un té á cafetería, e charlas tranquilamente, e les, e pensas, sobre todo aproveitas para pensar. En avión sempre estás chegando, sen tempo a nada. Para que quere “gañar” tanto tempo a xente? E gañarllo a quen, contra quen, á conta de que, para estar onde, facendo que, sentindo que? Esa présa toleada para non chegar a ningún sitio. Van correndo para facerse fotos que ensinarán a quen non quere velas. E todo rápido, rápido. Gústame imaxinalos filmados por unha cámara rápida, cenital, apresurados como nas películas de cine mudo, chegando rápidos a Cancún, ou ao África Central, ou a Mikonos, dándose bronceador a velocidade oito fotogramas por segundo, devorando almorzos, asándose ao sol, gritando “pataca” ou “Wiky” diante dunha cámara parva, bailando o moreno en discotecas charramangueiras, bébedos, a toda hostia, sen respiro, sen pensamento. Subindo as escadas do avión de volta coa velocidade, non do cine cómico senón do cine patético. E chegando á súa rutina de todos os días, onde todo cóbrase a lentitude da morte. E xa se inventaron outra enfermidade: “a depresión post vacacións”.E iso véndenllo como “cultura do lecer”.
Espero que a crise, no canto de cebarse cos pensionistas, os parados e os inmigrantes, sexa desapiadada con eses inmensos rabaños de turistas que arrasan os países, as culturas e a natureza; que os deixe en casa durante uns anos, para darlle un respiro ao planeta, para non sacarlle as cores á Terra.A clase media non merece compasión.
No hay comentarios:
Publicar un comentario